حدیث 1024
1024- 5-[1] وَ عَنْ عَلی بْنِ إبْراهیمَ عَنْ أبیهِ عَنِ ابْنِ أبیعُمَیرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَینَةَ عَنْ أبیعَبْدِاللهِ ع فی حَدیثٍ طَویلٍ أنَّ رَسولَ اللهِ ص قالَ: لَمّا أُسْری بی إلَی السَّماءِ أوْحَی اللهُ إلَی یا مُحَمَّدُ ادْنُ مِنْ صادٍ- فَاغْسِلْ مَساجِدَکَ وَ طَهِّرْها وَ صَلِّ لِرَبِّکَ- فَدَنا رَسولُ اللهِ ص مِنْ صادٍ- وَ هُوَ ماءٌ یسیلُ مِنْ ساقِ الْعَرْشِ الْأیمَنِ- فَتَلَقَّی رَسولُ اللهِ ص الْماءَ بِیدِهِ الْیمْنَی- فَمِنْ أجْلِ ذَلِکَ صارَ الْوُضوءُ بِالْیمینِ- ثُمَّ أوْحَی اللهُ إلَیهِ أنِ اغْسِلْ وَجْهَکَ- فَإنَّکَ تَنْظُرُ إلَی عَظَمَتی- ثُمَّ اغْسِلْ ذِراعَیکَ الْیمْنَی وَ الْیسْرَی فَإنَّکَ تَلَقَّی بِیدَیکَ کَلامی- ثُمَّ امْسَحْ رَأْسَکَ بِفَضْلِ ما بَقی فی یدِکَ مِنَ الْماءِ- وَ رِجْلَیکَ إلَی کَعْبَیکَ- فَإنّی أُبارِکُ عَلَیکَ- وَ أوطِئُکَ مَوْطِئاً لَمْ یطَأْهُ أحَدٌ غَیرُکَ.
وَ رَواهُ الصَّدوقُ فی الْعِلَلِ کَما یأْتی فی کَیفیةِ الصَّلاةِ[2].
——————————
[1]– الکافی 3- 485- 1.
[2]– یأتی فی الحدیث 10 من الباب 1 من أبواب أفعال الصلاة.
طریق این حدیث به معصوم علیهالسلام معتبر درجه یک است.
ثقةالاسلام الکلینی این حدیث را از علی بن ابراهیم القمی از پدرش از محمد بن ابیعمیر از عمر بن اذینه روایت کرده است که همه از ثقات درجه یک هستند.
شیخ صدوق هم در حدیثی مفصل، این عبارات از محمد بن علی ماجیلویه از عمویش، محمد بن ابیالقاسم از ابوسمینه، محمد بن علی الکوفی از صباح الحذاء از اسحاق بن عمار روایت کرده است که این طریق به واسطه ضعف جدی ابوسمینه، معتبر نیست.
* * *
علامه مجلسی: حسن (مر).
این حدیث که اصلش در الکافی (ح 5689) است، همانطور که جناب شیخ حر هم فرمودهاند، حدیث طولانی و مفصلی است و حدود پنج صفحه است، اما آن چه به بحث وضو مربوط میشود، همین بخشی است که ایشان آوردهاند.
نبی مکرم اسلام صلیاللهعلیهوآله، میفرمایند که وقتی به آسمان سیر شبانه داده شدم، الله وحی کرد که از صاد نزدیک شو. پس بشوی محلهای سجدهات را و پاکیزه کن آن را و نماز بگزار برای پروردگارت. پس رسول الله به صاد نزدیک شد و آن آبی بود که از ساق راست عرش جریان داشت. پس رسول الله به دست راست آب برداشتند و به همین جهت، وضو با راست شد. سپس الله به ایشان وحی کرد که صورتت را بشوی، چرا که به عظمت من نظر کردی. سپس بشوی ساعدهای راست و چپت را، چرا که گرفتی به دستت کلامم را. سپس مسح کن سرت را به باقیمانده آنچه از آب در دستت هست و پایت را تا دو قوزک. پس همانا من برکت دادم بر تو و هموار نمودم راه تو را که هموار نکردهام احدی غیر تو را.
این از مرور روایت. اما چند نکته در باب این حدیث؛
1. من فعلا نمیدانم که کیفیت اسرای حضرت رسول الله صلیاللهعلیهوآله چگونه بوده است. آیا همهاش جسمانی بوده، یا بخشی از آن جسمانی و بخشی فقط روحانی و معنوی بوده است. آیا آسمان، همین آسمانی است که ما میشناسیم، یا معانی استعاری مد نظر است. در نتیجه آنچه نبی مکرم از این ماجرا گزارش کردهاند، به چشم سر و بیولوژیکی دیدهاند، یا به چشم معنا بوده است. بررسیهایی کردهام و فعلا نظراتی هم دارم، اما چون جامع و مانع نبوده است، فعلا از آن میگذرم. مثلا در همین عبارات، آیا وضوی ایشان فیزیکی و جسمانی بوده و از سمت راست عرش، آبی جریان داشته، یا این وضو، وضویی روحانی و نورانی بوده است؟ ما در تفسیر «الرَّحْمَنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوَی» که سال 92 داشتیم، آیات مختلفی که سخن از عرش الهی گفته بود و روایات ذیل آن را بررسی کردیم و به چیزهایی رسیدیم که فعلا بماند، اما خلاصهاش این بود که عرش الهی، جنبه فیزیکی ندارد، لذا بعید نیست، حداقل این قسمت حدیث اسری، استعاری و در بیان معنا باشد.
2. حالا، فرض کنیم که این بخشهای مربوط به وضو، فیزیکی باشد و بخواهیم مبنای فتوا قرار دهیم. آمده است که نبی مکرم، آب را با دست راست برداشتند و به همین جهت، وضو به دست راست شروع شد. حالا سؤال اینجا است که پس حتما باید با دست راست آب برداشت و با دست راست صورت را شست و اگر با دست چپ، یا هر دو دست بود، وضو باطل است؟ یا «صارَ الْوُضوءُ بِالْیمینِ»، نشان از آن دارد که حتما باید اول دست راست را شست و بعد دست چپ را؟ در این روایت فقط آمده است: «ثُمَّ اغْسِلْ ذِراعَیکَ الْیمْنَی وَ الْیسْرَی» یعنی ترتیب دست راست و چپ، به صراحت بیان نشده است، اما از عبارت «صارَ الْوُضوءُ بِالْیمینِ»، آیا لزوم تقدم شستن دست راست بر دست چپ بر میآید؟ در مورد مسح سر با دست راست و چپ هم این سؤالات مطرح است و درباره مسح پا هم همینطور. آیا حتما باید مسح پای راست را بر پای چپ مقدم داشت؟ و آیا حتما باید با دست موافق، پاها را مسح کرد و قس علی هذا.
3. اینکه الله تعالی به نبی مکرم اسلام میفرماید که «فَاغْسِلْ مَساجِدَکَ وَ طَهِّرْها وَ صَلِّ لِرَبِّکَ»، امر لزومی است و این لزوم، شامل دیگران هم میشود، یا جنبه تنزیهی و استحبابی دارد؟ یعنی فارغ از بحث وضو، آیا برای نماز، باید مساجد را شست، یا توصیه شده است که چنین شود. بنا بر مشهور، منظور از مساجد در این دست روایات، پیشانی، کف دو دست، دو زانو و نوک انگشتان بزرگ پا است که هنگام سجده، باید روی زمین باشد. منظور همان مواضع سجده است. یعنی اگر بعد از وضو خواستیم، نماز بخوانیم، نوک انگشت پا که در وضو شسته نشده، چه تمیز باشد و چه ناتمیز، باید شسته شود؟ یا بهتر است شسته شود؟ دو زانو هم همینطور. اگر الله تعالی در شب معراج به نبی مکرم اسلام دستور دادند که وضو بگیر، این دستور را هم داده است. اینکه بخواهیم یکی را حمل بر استحباب کنیم و یکی را حمل بر وجوب، دلیل میخواهد، و الا باید هر دو را به یک صورت بپذیریم.
البته همه اینهادر صورتی است که این قسمت ماجرای اسراء را جسمانی و فیزیکی بدانیم، و الا اگر تردید داشته باشیم که جسمانی است، یا فقط معنایی و روحانی، مسأله کلا فرق میکند.
البته از عبارت «فَمِنْ أجْلِ ذَلِکَ صارَ الْوُضوءُ بِالْیمینِ» میتوان فهمید که حتی اگر داستان این وضو، جنبه استعاری و غیر واقعی هم داشته باشد، در بیان مطلبی در مورد احکام وضو به معنای متعارف و مورد بحث ما است، لذا این سؤال پیش میآید که آیا اولین فعل وضو که شستن صورت است، لزوما باید با دست راست باشد و با دست چپ، یا هر دو دست، مردود است؟ قبول، شستن دست راست، حتما باید قبل از دست چپ باشد، اما آیا این حکم برای مسح سر هم هست و حتما باید با دست راست مسح کشیده شود؟