حدیث ۵-۳۲۳۴
(۳۲۳۴-۵ و ۵۹۰۹) عیون إخبار الرضا علیه‌السلام (ج ۲، ص ۲۰۰): حَدَّثَنا تَمیمُ بْنُ عَبْدِاللهِ بْنِ تَمیمٍ الْقُرَشیُّ رضی‌الله‌عنه قالَ حَدَّثَنی أبی قالَ حَدَّثَنا أحْمَدُ بْنُ عَلیٍّ الْأنْصاریُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ قالَ: «حَضَرْتُ مَجْلِسَ الْمَأْمونِ یَوْماً وَ عِنْدَهُ عَلیُّ بْنُ موسَی الرِّضا علیهماالسلام وَ قَدِ اجْتَمَعَ الْفُقَهاءُ وَ أهْلُ الْکَلامِ مِنَ الْفِرَقِ الْمُخْتَلِفَةِ. فَسَألَهُ بَعْضُهُمْ، فَقالَ لَهُ: «یا ابْنَ رَسولِ اللهِ! بِأیِّ شَیْءٍ تَصِحُّ الْإمامَةُ لِمُدَّعیها؟» قالَ: «بِالنَّصِّ وَ الدَّلیلِ.» قالَ لَهُ: «فَدَلالَةُ الْإمامِ فیما هیَ؟» قالَ: «فی الْعِلْمِ وَ اسْتِجابَةِ الدَّعْوَةِ.» قالَ: «فَما وَجْهُ إخْبارِکُمْ بِما یَکونُ؟» قالَ: «ذَلِکَ بِعَهْدٍ مَعْهودٍ إلَیْنا مِنْ رَسولِ اللهِ صلی‌الله‌علیه‌وآله.» قالَ: «فَما وَجْهُ إخْبارِکُمْ بِما فی قُلوبِ النّاسِ؟» قالَ علیه‌السلام لَهُ: «أ ما بَلَغَکَ قَوْلُ الرَّسولِ صلی‌الله‌علیه‌وآله: «اتَّقوا فِراسَةَ الْمُؤْمِنِ، فَإنَّهُ یَنْظُرُ بِنورِ اللهِ»؟» قالَ: «بَلَی!» قالَ: «وَ ما مِنْ مُؤْمِنٍ إلّا وَ لَهُ فِراسَةٌ یَنْظُرُ بِنورِ اللهِ عَلَی قَدْرِ إیمانِهِ وَ مَبْلَغِ اسْتِبْصارِهِ وَ عِلْمِهِ وَ قَدْ جَمَعَ اللهُ لِلْأئِمَّةِ مِنّا ما فَرَّقَهُ فی جَمیعِ الْمُؤْمِنینَ وَ قالَ عَزَّ وَ جَلَّ فی مُحْکَمِ کِتابِهِ: «إنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمینَ». فَأوَّلُ الْمُتَوَسِّمینَ رَسولُ اللهِ صلی‌الله‌علیه‌وآله، ثُمَّ أمیرُالْمُؤْمِنینَ علیه‌السلام مِنْ بَعْدِهِ، ثُمَّ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ الْأئِمَّةُ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ علیهم‌السلام إلَی یَوْمِ الْقیامَةِ.»» قالَ: «فَنَظَرَ إلَیْهِ الْمَأْمونُ، فَقالَ لَهُ: «یا أباالْحَسَنِ! زِدْنا مِمّا جَعَلَ اللهُ لَکُمْ أهْلَ الْبَیْتِ.» فَقالَ الرِّضا علیه‌السلام: «إنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ أیَّدَنا بِروحٍ مِنْهُ، مُقَدَّسَةٍ مُطَهَّرَةٍ، لَیْسَتْ بِمَلَکٍ، لَمْ تَکُنْ مَعَ أحَدٍ مِمَّنْ مَضَی إلّا مَعَ رَسولِ اللهِ صلی‌الله‌علیه‌وآله وَ هیَ مَعَ الْأئِمَّةِ مِنّا، تُسَدِّدُهُمْ وَ تُوَفِّقُهُمْ وَ هُوَ عَمودٌ مِنْ نورٍ بَیْنَنا وَ بَیْنَ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ.» قالَ لَهُ الْمَأْمونُ: «یا أباالْحَسَنِ! بَلَغَنی أنَّ قَوْماً یَغْلونَ فیکُمْ وَ یَتَجاوَزونَ فیکُمُ الْحَدَّ.» فَقالَ الرِّضا علیه‌السلام: «حَدَّثَنی أبی، موسَی بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ أبیهِ، جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أبیهِ، مُحَمَّدِ بْنِ عَلیٍّ عَنْ أبیهِ، عَلیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أبیهِ، الْحُسَیْنِ بْنِ عَلیٍّ عَنْ أبیهِ، عَلیِّ بْنِ أبی‌طالِبٍ علیهم‌السلام قالَ: «قالَ رَسولُ اللهِ صلی‌الله‌علیه‌وآله: «لا تَرْفَعونی فَوْقَ حَقّی، فَإنَّ اللهَ تَبارَکَ تَعالَی، اتَّخَذَنی عَبْداً قَبْلَ أنْ یَتَّخِذَنی نَبیّاً. قالَ اللهُ تَبارَکَ وَ تَعالَی: «ما کانَ لِبَشَرٍ أنْ یُؤْتیَهُ اللهُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقولَ لِلنّاسِ کونوا عِباداً لی مِنْ دونِ اللهِ وَ لکِنْ کونوا رَبّانیّینَ بِما کُنْتُمْ تُعَلِّمونَ الْکِتابَ وَ بِما کُنْتُمْ تَدْرُسونَ وَ لا یَأْمُرَکُمْ أنْ تَتَّخِذوا الْمَلائِکَةَ وَ النَّبیّینَ أرْباباً أ یَأْمُرُکُمْ بِالْکُفْرِ بَعْدَ إذْ أنْتُمْ مُسْلِمونَ»»». قالَ عَلیٌّ علیه‌السلام: «یَهْلِکُ فیَّ اثْنانِ وَ لا ذَنْبَ لی. مُحِبٌّ مُفْرِطٌ وَ مُبْغِضٌ مُفَرِّطٌ» وَ أنا أبْرَأُ إلَی اللهِ تَبارَکَ وَ تَعالَی مِمَّنْ یَغْلو فینا وَ یَرْفَعُنا فَوْقَ حَدِّنا، کَبَراءَةِ عیسَی بْنِ مَرْیَمَ علیهماالسلام مِنَ النَّصارَی. قالَ اللهُ تَعالَی: «وَ إذْ قالَ اللهُ یا عیسَی ابْنَ مَرْیَمَ أ أنْتَ قُلْتَ لِلنّاسِ اتَّخِذونی وَ أُمّی إلهَیْنِ مِنْ دونِ اللهِ قالَ سُبْحانَکَ ما یَکونُ لی أنْ أقولَ ما لَیْسَ لی بِحَقٍّ إنْ کُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ ما فی نَفْسی وَ لا أعْلَمُ ما فی نَفْسِکَ إنَّکَ أنْتَ عَلّامُ الْغُیوبِ ما قُلْتُ لَهُمْ إلّا ما أمَرْتَنی بِهِ أنِ اعْبُدوا اللهَ رَبّی وَ رَبَّکُمْ وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهیداً ما دُمْتُ فیهِمْ فَلَمّا تَوَفَّیْتَنی کُنْتَ أنْتَ الرَّقیبَ عَلَیْهِمْ وَ أنْتَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ شَهیدٌ» وَ قالَ عَزَّ وَ جَلَ: «لَنْ یَسْتَنْکِفَ الْمَسیحُ أنْ یَکونَ عَبْداً لِلّهِ وَ لا الْمَلائِکَةُ الْمُقَرَّبونَ» وَ قالَ عَزَّ وَ جَلَ: «ما الْمَسیحُ ابْنُ مَرْیَمَ إلّا رَسولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَ أُمُّهُ صِدّیقَةٌ کانا یَأْکُلانِ الطَّعامَ» وَ مَعْناهُ أنَّهُما کانا یَتَغَوَّطانِ. فَمَنِ ادَّعَی لِلْأنْبیاءِ رُبوبیَّةً وَ ادَّعَی لِلْأئِمَّةِ رُبوبیَّةً أوْ نُبُوَّةً أوْ لِغَیْرِ الْأئِمَّةِ إمامَةً، فَنَحْنُ مِنْهُ بُرَءاءُ فی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ.» فَقالَ الْمَأْمونُ: «یا أباالْحَسَنِ! فَما تَقولُ فی الرَّجْعَةِ؟» فَقالَ الرِّضا علیه‌السلام: «إنَّها لَحَقٌّ. قَدْ کانَتْ فی الْأُمَمِ السّالِفَةِ وَ نَطَقَ بِهِ الْقُرْآنُ وَ قَدْ قالَ رَسولُ اللهِ صلی‌الله‌علیه‌وآله: «یَکونُ فی هَذِهِ الْأُمَّةِ، کُلُّ ما کانَ فی الْأُمَمِ السّالِفَةِ، حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ وَ الْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ.» قالَ علیه‌السلام: «إذا خَرَجَ الْمَهْدیُّ مِنْ وُلْدی، نَزَلَ عیسَی، ابْنُ مَرْیَمَ علیهماالسلام، فَصَلَّی خَلْفَهُ.» وَ قالَ صلی‌الله‌علیه‌وآله: «إنَّ الْإسْلامَ بَدَأ غَریباً وَ سَیَعودُ غَریباً. فَطوبَی لِلْغُرَباءِ.» قیلَ: «یا رَسولَ اللهِ! ثُمَّ یَکونُ ما ذا؟» قالَ: «ثُمَّ یَرْجِعُ الْحَقُّ إلَی أهْلِهِ.»» فَقالَ الْمَأْمونُ: «یا أباالْحَسَنِ! فَما تَقولُ فی الْقائِلینَ بِالتَّناسُخِ؟» فَقالَ الرِّضا علیه‌السلام: «مَنْ قالَ بِالتَّناسُخِ، فَهُوَ کافِرٌ بِاللهِ الْعَظیمِ. مُکَذِّبٌ بِالْجَنَّةِ وَ النّارِ.» قالَ الْمَأْمونُ: «ما تَقولُ فی الْمُسوخِ؟» قالَ الرِّضا علیه‌السلام: «أولَئِکَ قَوْمٌ غَضِبَ اللهُ عَلَیْهِمْ، فَمَسَخَهُمْ، فَعاشوا ثَلاثَةَ أیّامٍ، ثُمَّ ماتوا وَ لَمْ یَتَناسَلوا. فَما یوجَدُ فی الدُّنْیا مِنَ الْقِرَدَةِ وَ الْخَنازیرِ وَ غَیْرِ ذَلِکَ مِمّا وَقَعَ عَلَیْهِمْ اسْمُ الْمُسوخیَّةِ، فَهُوَ مِثْلُ ما لا یَحِلُّ أکْلُها وَ الِانْتِفاعُ بِها.» قالَ الْمَأْمونُ: «لا أبْقانیَ اللهُ بَعْدَکَ یا أباالْحَسَنِ! فَوَ اللهِ! ما یوجَدُ الْعِلْمُ الصَّحیحُ إلّا عِنْدَ أهْلِ هَذا الْبَیْتِ وَ إلَیْکَ انْتَهَتْ عُلومُ آبائِکَ. فَجَزاکَ اللهُ عَنِ الْإسْلامِ وَ أهْلِهِ خَیْراً.»» قالَ الْحَسَنُ بْنُ جَهْمٍ: «فَلَمّا قامَ الرِّضا علیه‌السلام، تَبِعْتُهُ. فَانْصَرَفَ إلَی مَنْزِلِهِ، فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ وَ قُلْتُ لَهُ: «یا ابْنَ رَسولِ اللهِ! الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذی وَهَبَ لَکَ مِنْ جَمیلِ رَأْیِ أمیرِالْمُؤْمِنینَ، ما حَمَلَهُ عَلَی ما أرَی مِنْ إکْرامِهِ لَکَ وَ قَبولِهِ لِقَوْلِکَ.» فَقالَ علیه‌السلام: «یا ابْنَ الْجَهْمِ! لا یَغُرَّنَّکَ ما ألْفَیْتَهُ عَلَیْهِ مِنْ إکْرامی وَ الِاسْتِماعِ مِنّی. فَإنَّهُ سَیَقْتُلُنی بِالسَّمِّ وَ هُوَ ظالِمٌ إلَیَّ أن أعْرِفُ ذَلِکَ بِعَهْدٍ مَعْهودٍ إلَیَّ مِنْ آبائی عَنْ رَسولِ اللهِ صلی‌الله‌علیه‌وآله. فَاکْتُمْ هَذا ما دُمْتُ حَیّاً.»» قالَ الْحَسَنُ بْنُ الْجَهْمِ: «فَما حَدَّثْتُ أحَداً بِهَذا الْحَدیثِ إلَی أنْ مَضَی علیه‌السلام بِطوسٍ، مَقْتولاً بِالسَّمِّ وَ دُفِنَ فی دارِ حُمَیْدِ بْنِ قَحْطَبَةَ الطّائیِّ فی الْقُبَّةِ الَّتی فیها قَبْرُ هارونَ الرَّشیدِ إلَی جانِبِهِ.»
طریق این حدیث به معصوم علیه‌السلام معتبر درجه دو است.
شیخ صدوق این حدیث را از تمیم بن عبدالله القرشی از پدرش از احمد بن علی الانصاری از حسن بن جهم که عبدالله بن تمام و احمد بن علی الانصاری از ثقات درجه دو هستند و سایرین، از ثقات درجه یک هستند.
حسن بن جهم روایت کرد: «روزی در مجلس مأمون حاضر شدم در حالی که علی بن موسی الرضا علیهماالسلام نزد او بودند و فقها و اهل کلام از فرقه‌های مختلف جمع شده بودند. پس یکی از آن‌ها سؤال کرده، به ایشان گفت: «ای فرزند رسول الله! به چه چیزی امامت برای مدعیش درست شمرده می‌شود؟» فرمودند: «به نص و دلالت.» به ایشان گفت: «پس دلالت امام در چیست؟» فرمودند: «در علم و استجابت دعا.» گفت: «پس وجه آگاهی شما در آن‌چه اتفاق می‌افتد، چیست؟» فرمودند: «آن به عهد معهودی است از جانب رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وآله به سوی ما.» گفت: «پس وجه آگاهی شما به آن‌چه در قلب‌های مردم است، چیست؟» (امام) علیه‌السلام به او فرمودند: «آیا کلام رسول صلی‌الله‌علیه‌وآله به تو نرسیده است: «از فراست مؤمن بپرهیزید، چرا که او به نور الله نظر می‌کند»؟» گفت: «آری!» فرمودند: «و از مؤمن نیست مگر آن‌که برای او فراستی باشد که نظر می‌کند به نور الله به اندازه ایمانش و اندازه طلب بصیرتش و علمش و الله جمع کرده است برای ائمه از ما، آن‌چه در همه مؤمنان متفرق است و (الله) عز و جل در محکم کتابش فرمود: «إنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمینَ». پس اول متوسمین رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وآله است، سپس امیر مؤمنان علیه‌السلام از بعد او، سپس حسن و حسین و امامان از فرزندان حسین علیهم‌السلام تا زمان قیامت.»» (راوی) گفت: «پس مأمون به سوی ایشان نظر کرد و گفت: «ای ابوالحسن! بر ما بیفزا از آن‌چه الله برای شما اهل بیت قرار داده است.» پس (امام) رضا علیه‌السلام فرمود: «به یقین الله عز و جل، ما را به روحی از جانب خود مؤید کرده است، مقدس مطهر که ملک نبوده، با احدی از کسانی که گذشته‌اند، نبوده است، مگر همراه رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وآله و او همراه امامان از ما است، آن‌ها را اصلاح می‌کند و موفقشان می‌دارد و او ستونی از نور است بین ما و بین الله عز و جل.» مأمون به ایشان گفت: «ای ابوالحسن! به من رسیده است که گروهی درباره شما غلو می‌کنند و درباره شما از حد تجاوز می‌کنند.» پس (امام) رضا علیه‌السلام فرمود: «پدرم، موسی بن جعفر برایم حدیث کرد از پدرش، جعفر بن محمد از پدرش، محمد بن علی از پدرش علی بن حسین از پدرش، حسین بن علی از پدرش، علی بن ابی‌طالب علیهم‌السلام گفت: «رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمودند: «مرا بالاتر از حقم نبرید، چرا که الله تبارک و تعالی مرا به بندگی گرفت، پیش از آن‌که به نبوت بگیرد. الله تبارک و تعالی می‌فرماید: «ما کانَ لِبَشَرٍ أنْ یُؤْتیَهُ اللهُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقولَ لِلنّاسِ کونوا عِباداً لی مِنْ دونِ اللهِ وَ لکِنْ کونوا رَبّانیّینَ بِما کُنْتُمْ تُعَلِّمونَ الْکِتابَ وَ بِما کُنْتُمْ تَدْرُسونَ وَ لا یَأْمُرَکُمْ أنْ تَتَّخِذوا الْمَلائِکَةَ وَ النَّبیّینَ أرْباباً أ یَأْمُرُکُمْ بِالْکُفْرِ بَعْدَ إذْ أنْتُمْ مُسْلِمونَ»»». علی علیه‌السلام فرمود: «دو نفر درباره من هلاک شوند، در حالی که گناهی بر من نیست. دوستدار افراط‌گر و دشمن بسیار افراط‌گر» و برائت می‌جویم به رسول الله تبارک و تعالی از کسی که درباره ما غلو می‌کند و ما را بالاتر از حدمان بالا می‌برد، مانند برائت عیسی فرزند مریم علیهماالسلام از نصاری. الله تعالی فرمود: «وَ إذْ قالَ اللهُ یا عیسَی ابْنَ مَرْیَمَ أ أنْتَ قُلْتَ لِلنّاسِ اتَّخِذونی وَ أُمّی إلهَیْنِ مِنْ دونِ اللهِ قالَ سُبْحانَکَ ما یَکونُ لی أنْ أقولَ ما لَیْسَ لی بِحَقٍّ إنْ کُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ ما فی نَفْسی وَ لا أعْلَمُ ما فی نَفْسِکَ إنَّکَ أنْتَ عَلّامُ الْغُیوبِ ما قُلْتُ لَهُمْ إلّا ما أمَرْتَنی بِهِ أنِ اعْبُدوا اللهَ رَبّی وَ رَبَّکُمْ وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهیداً ما دُمْتُ فیهِمْ فَلَمّا تَوَفَّیْتَنی کُنْتَ أنْتَ الرَّقیبَ عَلَیْهِمْ وَ أنْتَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ شَهیدٌ» و (الله) عزو جل فرمود: «لَنْ یَسْتَنْکِفَ الْمَسیحُ أنْ یَکونَ عَبْداً لِلّهِ وَ لا الْمَلائِکَةُ الْمُقَرَّبونَ» و (باز الله) عز و جل فرمود: «ما الْمَسیحُ ابْنُ مَرْیَمَ إلّا رَسولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَ أُمُّهُ صِدّیقَةٌ کانا یَأْکُلانِ الطَّعامَ» و معنای آن این است که هر دو مدفوع می‌کردند. پس هر کس برای انبیاء ادعای ربوبیت کند و برای امامان ادعای ربوبیت یا نبوت کند یا برای غیر ائمه، (ادعای) امامت، پس ما از او در دنیا و آخرت مبری هستیم.» پس مأمون گفت: «ای ابوالحسن! پس درباره رجعت چه می‌فرمایید؟» پس (امام) رضا علیه‌السلام فرمودند: «به یقین که حق است. در امت‌های گذشته بوده است و قرآن به آن سخن گفته است و رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وآله فرموده است: «در این امت، همه آن‌چه در امت‌های گذشته بوده است، خواهد بود، نعل به نعل و مو به مو.» (سپس امام) علیه‌السلام فرمودند: «هنگامی که مهدی از فرزندان ما خروج کند، عیسی، فرزند مریم علیهماالسلام نازل شود، پس پشت او نماز گزارد. و (حضرت رسول الله) صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمودند: «به یقین اسلام غریب آغاز کرد و به زودی به غربت باز می‌گردد. پس خوشا به حال آن غریب‌ها.» گفته شد: «ای رسول الله! سپس چه می‌شود؟» فرمودند: «سپس حق به سوی اهلش باز می‌گردد.»» پس مأمون گفت: «ای ابوالحسن! پس درباره قائلان به تناسخ[۱] چه می‌گویید؟» پس (امام) رضا علیه‌السلام فرمودند: «کسی که قائل به تناسخ باشد، پس او کافر الله بسیار بزرگ است، تکذیب کننده بهشت و آتش.» مأمون کفت: «درباره مسخ‌شدگان چه می‌گویید؟» (امام) رضا علیه‌السلام فرمودند: «آن‌ها گروهی بودند که الله بر آن‌ها غضب کرد، پس آن‌ها مسخ نمود، پس سه روز زندگی کردند و، سپس مردند و تولید مثل نکردند. پس آن چه در دنیا از بوزینه و خوک و غیر آن، از آن‌چه بر آن‌ها نام مسخ‌شدگان می‌یابید، پس آن مانند آن چیزی است که خوردنش و انتفاع از آن حلال نیست.» مأمون گفت: «ای ابوالحسن! الله مرا بعد از تو باقی نگذارد.قسم به الله! یافت نمی‌شود علم صحیحی مگر نزد اهل این خانه و علم‌های پدرانت به تو منتهی شده است. پس الله تو را از اسلام و اهل آن جزای خیر دهد.»» حسن بن جهم گفت: «پس هنگامی که (امام) رضا علیه‌السلام برخاست،ایشان را دنبال کردم. پس به سوی منزلشان متمایل شدند، پس بر ایشان داخل شدم و به او عرض کردم: «ای فرزند رسول الله! سپاس برای الله که برای شما از زیبایی رأی امیرالمؤمنین عطا کرد و آن‌چه که آن را حمل کرد بر آن‌چه از اکرام آن دید برای شما و قبول کردنش به فرمایش شما.» پس (امام) علیه‌السلام فرمود: «ای فرزند جهم! فریب ندهد تو را آن‌چه یافتی آن را از او از اکرام من و طلب شنیدن از من. پس به یقین که او به زودی مرا با سم می‌کشد، در حالی که او ظالم بر من است که دانستم آن را به عهد معهود به سوی خودم از پدرانم از رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وآله. پس بپوشان آن را تا زمانی که زنده‌ام.»» حسن بن جهم گفت: «پس احدی را به این حدیث، حدیث نکردم تا در طوس (امام) علیه‌السلام در گذشت، کشته شده به سم و در خانه حمید بن قحطبه الطائی دفن شد در قبه‌ای که در آن هارون الرشید در کنارش بود.»
——————–
[۱]– قائلان به تناسخ بر این عقیده بودند که روح، بعد از مرگ جسد، به موجودی دیگر اعم از انسان یا حیوان منتقل می‌شود. این گرایش از بین ادیان و مذاهبی که ریشه هندی داشتند، در بین بعضی از مسلمانانی که به مطالعه کتب معرفتی هندی می‌پرداختند رایج و از آن‌جا به بعضی از گرایش‌های عرفانی و صوفیانه قدیم وارد شد. ریشه اعتقاد به تناسخ از وحدت وجود که آن نیز از اعتقادات رایج بین هندی‌های باستان، نشأت می‌گیرد. بعضی از اهل تناسخ بین روح و نفس تفاوت قائل شده و تناسخ در روح را قائل هستند و معتقدند که نفس نیز همراه جسد می‌میرد، با این تفاوت که جسد در دنیا مضمحل می‌شود ولی نفس به سرای دیگر منتقل می‌شود. بعید نیست این قرائت به جهت توجیه تناسخ و شبیه‌سازی آن به اعتقادات اسلامی باشد تا از تکفیر رهایی پیدا کنند. اعتقاد تناسخ و وحدت وجود، با تفاوت‌هایی در آیین‌های هندو، بودایی، تائو، بودایی، سیک، جین و مانوی دیده می‌شود که با توجه تأثیر متقابل این آیین‌ها بر یک‌دیگر، امری طبیعی است. البته محققین می‌گویند که اعتقاد به تناسخ در بعضی ادیان آفریقایی، سرخ‌پوستان آمریکا و بعضی اقوام اروپایی نیز دیده شده است.
