حدیث ۳۸۶
(۳۸۶) علل الشرائع (ج ۱، ص ۱۰۴) : حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ قالَ حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفّارُ عَنْ أحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبوبٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ أبی‌الْمِقْدامِ عَنْ جابِرٍ عَنْ أبی‌جَعْفَرٍ علیه‌السلام قالَ: «قالَ أمیرُالْمُؤْمِنینَ علیه‌السلام: «إنَّ اللهَ تَبارَکَ وَ تَعالَی لَمّا أحَبَّ أنْ یَخْلُقَ خَلْقاً بِیَدِهِ وَ ذَلِکَ بَعْدَ ما مَضَی مِنَ الْجِنِّ وَ النَّسْناسِ فی الْأرْضِ سَبْعَةَ آلافِ سَنَةٍ.» قالَ: «وَ لَمّا کانَ مِنْ شَأْنِ اللهِ أنْ یَخْلُقَ آدَمَ علیه‌السلام لِلَّذی أرادَ مِنَ التَّدْبیرِ وَ التَّقْدیرِ لِما هُوَ مُکَوِّنُهُ فی السَّماواتِ وَ الْأرْضِ وَ عِلْمِهِ لِما أرادَ مِنْ ذَلِکَ کُلِّهِ کَشَطَ عَنْ أطْباقِ السَّماواتِ ثُمَّ قالَ لِلْمَلائِکَةِ: «انْظُروا إلَی أهْلِ الْأرْضِ مِنْ خَلْقی مِنَ الْجِنِّ وَ النَّسْناسِ» فَلَمّا رَأوْا ما یَعْمَلونَ فیها مِنَ الْمَعاصی وَ سَفْکِ الدِّماءِ وَ الْفَسادِ فی الْأرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ، عَظُمَ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ وَ غَضِبوا لِلّهِ وَ أسِفوا عَلَی الْأرْضِ وَ لَمْ یَمْلِکوا غَضَبَهُمْ أنْ قالوا: «یا رَبِّ! أنْتَ الْعَزیزُ الْقادِرُ الْجَبّارُ الْقاهِرُ الْعَظیمُ الشَّأْنِ وَ هَذا خَلْقُکَ الضَّعیفُ الذَّلیلُ فی أرْضِکَ، یَتَقَلَّبونَ فی قَبْضَتِکَ وَ یَعیشونَ بِرِزْقِکَ وَ یَسْتَمْتِعونَ بِعافیَتِکَ وَ هُمْ یَعْصونَکَ بِمِثْلِ هَذِهِ الذُّنوبِ الْعِظامِ. لا تَأْسَفُ وَ لا تَغْضَبُ وَ لا تَنْتَقِمُ لِنَفْسِکَ لِما تَسْمَعُ مِنْهُمْ وَ تَرَی وَ قَدْ عَظُمَ ذَلِکَ عَلَیْنا وَ أکْبَرْناهُ فیکَ» فَلَمّا سَمِعَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِکَ مِنَ الْمَلائِکَةِ، قالَ: ««إنّی جاعِلٌ فی الْأرْضِ خَلیفَةً» لی عَلَیْهِمْ، فَیَکونُ حُجَّةً لی عَلَیْهِمْ فی أرْضی عَلَی خَلْقی.» فَقالَتِ الْمَلائِکَةُ: «سُبْحانَکَ! «أ تَجْعَلُ فیها مَنْ یُفْسِدُ فیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ»» وَ قالوا: «فاجْعَلْهُ مِنّا، فَإنّا لا نُفْسِدُ فی الْأرْضِ وَ لا نَسْفِکُ الدِّماءَ». قالَ جَلَّ جَلالُهُ: «یا مَلائِکَتی! «إنّی أعْلَمُ ما لا تَعْلَمونَ». إنّی أُریدُ أنْ أخْلُقَ خَلْقاً بِیَدی أجْعَلُ ذُرّیَّتَهُ أنْبیاءَ مُرْسَلینَ وَ عِباداً صالِحینَ وَ أئِمَّةً مُهْتَدینَ. أجْعَلُهُمْ خُلَفائی عَلَی خَلْقی فی أرْضی، یَنْهَوْنَهُمْ عَنِ الْمَعاصی وَ یُنْذِرونَهُمْ عَذابی وَ یَهْدونَهُمْ إلَی طاعَتی وَ یَسْلُکونَ بِهِمْ طَریقَ سَبیلی وَ أجْعَلُهُمْ حُجَّةً لی عُذْراً أوْ نُذْراً وَ أُبینُ النَّسْناسَ مِنْ أرْضی، فَأُطَهِّرُها مِنْهُمْ وَ أنْقُلُ مَرَدَةَ الْجِنِّ الْعُصاةَ عَنْ بَریَّتی وَ خَلْقی وَ خیَرَتی وَ أُسْکِنُهُمْ فی الْهَواءِ وَ فی أقْطارِ الْأرْضِ، لا یُجاوِرونَ نَسْلَ خَلْقی وَ أجْعَلُ بَیْنَ الْجِنِّ وَ بَیْنَ خَلْقی حِجاباً وَ لا یَرَی نَسْلُ خَلْقیَ الْجِنَّ وَ لا یُؤانِسونَهُمْ وَ لا یُخالِطونَهُمْ وَ لا یُجالِسونَهُمْ. فَمَنْ عَصانی مِنْ نَسْلِ خَلْقیَ الَّذینَ اصْطَفَیْتُهُمْ لِنَفْسی، أسْکَنْتُهُمْ مَساکِنَ الْعُصاةِ وَ أوْرَدْتُهُمْ مَوارِدَهُمْ وَ لا أُبالی.» فَقالَتِ الْمَلائِکَةُ: «یا رَبَّنا! افْعَلْ ما شِئْتَ، «لا عِلْمَ لَنا إلّا ما عَلَّمْتَنا إنَّکَ أنْتَ الْعَلیمُ الْحَکیمُ» . فَقالَ اللهُ جَلَّ جَلالُهُ لِلْمَلائِکَةِ: «إنّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنونٍ فَإذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فیهِ مِنْ روحی فَقَعوا لَهُ ساجِدینَ» وَ کانَ ذَلِکَ مِنْ أمْرِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ تَقَدَّمَ إلَی الْمَلائِکَةِ فی آدَمَ علیه‌السلام مِنْ قَبْلِ أنْ یَخْلُقَهُ احْتِجاجاً مِنْهُ عَلَیْهِمْ» قالَ: «فاغْتَرَفَ تَبارَکَ وَ تَعالَی غُرْفَةً مِنَ الْماءِ الْعَذْبِ الْفُراتِ، فَصَلْصَلَها، فَجَمَدَتْ. ثُمَّ قالَ لَها: «مِنْکِ أخْلُقُ النَّبیّینَ وَ الْمُرْسَلینَ وَ عِبادیَ الصّالِحینَ وَ الْأئِمَّةَ الْمُهْتَدینَ الدُّعاةَ إلَی الْجَنَّةِ وَ أتْباعَهُمْ إلَی یَوْمِ الْقیامَةِ وَ لا أُبالی وَ لا أُسْألُ عَمّا أفْعَلُ وَ هُمْ یُسْئَلونَ یَعْنی بِذَلِکَ خَلْقَهُ. إنَّهُ اغْتَرَفَ غُرْفَةً مِنَ الْماءِ الْمالِحِ الْأُجاجِ فَصَلْصَلَها فَجَمَدَتْ، ثُمَّ قالَ لَها: «مِنْکِ أخْلُقُ الْجَبّارینَ وَ الْفَراعِنَةَ وَ الْعُتاةَ وَ إخْوانَ الشَّیاطینِ وَ الدُّعاةَ إلَی النّارِ إلَی یَوْمِ الْقیامَةِ وَ أتْباعَهُمْ وَ لا أُبالی وَ لا أُسْألُ عَمّا أفْعَلُ وَ هُمْ یُسْئَلونَ»» قالَ: «وَ شَرَطَ فی ذَلِکَ الْبَداءَ وَ لَمْ یَشْرِطْ فی أصْحابِ الْیَمینِ الْبَداءَ. ثُمَّ خَلَطَ الْماءَیْنِ، فَصَلْصَلَهُما، ثُمَّ ألْقاهُما قُدّامَ عَرْشِهِ وَ هُما سُلالَةٌ مِنْ طینٍ. ثُمَّ أمَرَ الْمَلائِکَةَ الْأرْبَعَةَ، الشِّمالَ وَ الدَّبورَ وَ الصَّبا وَ الْجَنوبَ أنْ جَوِّلوا عَلَی هَذِهِ السُّلالَةِ وَ أبْرِءوها وَ انْسِموها ثُمَّ جَزِّءوها وَ فَصِّلوها وَ أجْرَوْا إلَیْها الطَّبائِعَ الْأرْبَعَةَ، الرّیحَ وَ الْمِرَّةَ وَ الدَّمَ وَ الْبَلْغَمَ.» قالَ: «فَجالَتِ الْمَلائِکَةُ عَلَیْها وَ هیَ الشِّمالُ وَ الصَّبا وَ الْجَنوبُ وَ الدَّبورُ فَأجْرَوْا فیها الطَّبائِعَ الْأرْبَعَةَ.» قالَ: «وَ الرّیحُ فی الطَّبائِعِ الْأرْبَعَةِ فی الْبَدَنِ مِنْ ناحیَةِ الشِّمالِ.». قالَ: «وَ الْبَلْغَمُ فی الطَّبائِعِ الْأرْبَعَةِ فی الْبَدَنِ مِنْ ناحیَةِ الصَّبا». قالَ: «وَ الْمِرَّةُ فی الطَّبائِعِ الْأرْبَعَةِ فی الْبَدَنِ مِنْ ناحیَةِ الدَّبورِ». قالَ: «وَ الدَّمُ فی الطَّبائِعِ الْأرْبَعَةِ فی الْبَدَنِ مِنْ ناحیَةِ الْجَنوبِ». قالَ: «فاسْتَقَلَّتِ النَّسَمَةُ وَ کَمَلَ الْبَدَنُ قالَ فَلَزِمَهُ مِنْ ناحیَةِ الرّیحِ حُبُّ الْحَیاةِ وَ طولُ الْأمَلِ وَ الْحِرْصُ وَ لَزِمَهُ مِنْ ناحیَةِ الْبَلْغَمِ حُبُّ الطَّعامِ وَ الشَّرابِ وَ اللّینُ وَ الرِّفْقُ وَ لَزِمَهُ مِنْ ناحیَةِ الْمِرَّةِ الْغَضَبُ وَ السَّفَهُ وَ الشَّیْطَنَةُ وَ التَّجَبُّرُ وَ التَّمَرُّدُ وَ الْعَجَلَةُ وَ لَزِمَهُ مِنْ ناحیَةِ الدَّمِ حُبُّ النِّساءِ وَ اللَّذّاتِ وَ رُکوبُ الْمَحارِمِ وَ الشَّهَواتِ.»»
طریق این حدیث به معصوم علیه‌السلام، معتبر درجه یک است.
شیخ صدوق این حدیث را از محمد بن حسن بن احمد بن ولید از محمد بن حسن الصفار از ابن عیسی الاشعری از حسن بن محبوب از عمرو بن ابی‌المقدام از جابر بن یزید روایت کرده است که همه از ثقات درجه یک هستند.
ابوجعفر (امام باقر) علیه‌السلام روایت کردند: «امیر مؤمنان علیه‌السلام فرمودند: «به یقین الله تبارک و تعالی هنگامی که دوست داشت تا خلقی را به دست (قدرت) خویش خلق کند، در حالی که هفت هزار سال از خلقت جن و نسناس می‌گذشت.» (سپس) فرمودند: «و از شأن الله بود که آدم علیه‌السلام را خلق کند برای آن‌چه اراده کرده بود از تدبیر و تقدیر برای آن چه او تکوین دهنده آن بود در آسمان‌ها و زمین و علم او برای آن چیزی است که از همه آن اراده کند. از طبقات آسمان کنار زد، سپس به ملائکه گفت: «به مخلوقات من در زمین از جن و نسناس نگاه کنید.» پس هنگامی که به آن‌چه در آن از معصیت‌ها و ریختن خون‌ها و فساد در زمین به نا حق عمل می‌کردند، نگاه کردند، آن بر ایشان بزرگ آمد و به خاطر الله خشمگین شدند و بر اهل زمین تأسف خوردند، و بر خشمشان تسلط نداشتند که گفتند: «پروردگارا! به یقین تو همیشه با عزت قدرتمند جبران‌کننده غلبه‌کننده عظیم الشأنی، در حالی که این خلق تو، ضعیفِ ذلیل در زمین تو هستند، در قبضه (قدرت) تو دگرگونی می‌کنند، در حالی که به روزی تو زندگی می‌کنند و به عافیت تو بهره‌وری می‌کنند و تو را به مانند این گناهان بزرگ معصیت می‌کنند، تأسف نمی‌خوری و غضب نمی‌کنی و برای خودت عقوبت نمی‌کنی به آن‌چه از آن‌ها می‌شنوی و می‌بینی، در حالی که آن بر ما بزرگ آمد و ما آن را درباره تو بزرگ می‌شمریم.» پس هنگامی که الله عز و جل آن را از ملائکه شنید، گفت: ««إنّی جاعِلٌ فی الْأرْضِ خَلیفَةً» برای خودم و بر آن‌ها، تا حجتی برای من در زمین برای خلقم بر آن‌ها باشند. پس ملائکه گفتند: «منزهی تو! «أ تَجْعَلُ فیها مَنْ یُفْسِدُ فیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ» و گفتند: «پس آن (جانشین) را از ما قرار بده، چرا که به یقین ما در زمین فساد نکرده و خونریزی نمی‌کنیم.» (الله) جل جلاله گفت: «ای ملائکه من! «إنّی أعْلَمُ ما لا تَعْلَمونَ». بی‌گمان می‌خواهم خلقی را به دست (قدرت) خویش خلق کنم که از فرزندان او انبیای مرسل، بندگانی صالح، امامانی هدایتگر را قرار دهم. آن‌ها را جانشینان خود بر خلقم در زمین قرار دهم (که) آن‌ها را از معصیتم نهی می‌کنند و از عذابم هشدار می‌دهند و آن‌ها را به اطاعت من هدایت می‌کنند و آن‌ها را به راه رسیدن به من راه می‌نمایند و آن‌ها حجتی برای خودم، بازدارند و هشداردهنده قرار می‌دهم و نسناس را از زمینم دور می‌کنم. پس آن را از آن‌ها پاک می‌گردانم و طاغیان جن را از نیکانم و خلقم و برگزیده‌ام دور می‌نمایم و آن‌ها را در هوا و در گوشه و کنار زمین ساکن می‌کنم، نسل خلق مرا مجاورت نمی‌کنند و بین جن و خلقم پرده‌ای قرار می‌دهم، پس نسل خلق من، جن را نمی‌بینند و آن‌ها را مؤانست نمی‌کنند و با آن‌ها در نمی‌آمیزند و هم‌صحبتی نمی‌کنند. پس کسانی از نسل خلق من که آن ها را برگزیده‌ام برای خودم، (اگر) مرا نافرمانی کند، در مسکن‌های معصیت ساکنشان کنم و در جای آن‌ها واردشان می‌کنم و پروا نمی‌کنم.» پس ملائکه گفتند: «پروردگارا! انجام بده آن‌چه را اراده کرده‌ای، «لا عِلْمَ لَنا إلّا ما عَلَّمْتَنا إنَّکَ أنْتَ الْعَلیمُ الْحَکیمُ» .» پس الله جل جلاله به ملائکه فرمود: «إنّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنونٍ فَإذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فیهِ مِنْ روحی فَقَعوا لَهُ ساجِدینَ» » و این امر الله عز و جل درباره آدم که احتجاج از او بر آن‌ها (یعنی ملائکه) بود، قبل آن بود که او را خلق کند.» (و نیز) فرمودند: «پس پروردگارمان عز و جل مشتی از آب بسیار گوارا بر گرفت، پس آن را گل کرد تا سفت شد، پس به آن گفت: «انبیاء و رسولان و بندگان صالح و امامان هدایتگر دعوت کننده به فردوس و تابعان آن‌ها را تا زمان قیامت از تو خلق می‌کنم و باکی ندارم، چرا که از آن‌چه انجام می‌دهم، مورد سؤال قرار نمی‌گیرم، در حالی که آن‌ها مورد سؤال قرار می‌گیرند» منظور از آن خلقتش بود. (بعد) به یقین او مشتی از آب شور تلخ بر گرفت، پس آن را گل کرد تا خشک شد. سپس به آن گفت: «زورگویان و فراعنه و متجاوزان و برادران شیطان‌ها و دعوت کنندگان به سوی آتش و پیروان آن‌ها را تا زمان قیامت از تو خلق می‌کنم و باکی ندارم، چرا که از آن‌چه انجام می‌دهم مورد سؤال قرار نمی‌گیرم، در حالی که آن‌ها مورد سؤال قرار می‌گیرند.»» (سپس امام علیه‌السلام) فرمودند: «و در آن‌ها (یعنی دسته دوم،) شرط بداء گذاشت در حالی که در اصحاب یمین (چنین) شرطی نگذاشت. سپس دو آب را مخلوط کرد و آن دو را گل نمود، سپس آن دو را مقابل عرش خود قرار داد، در حالی که آن دو چکیده‌ای از گل بودند و سپس ملائکه چهارگانه شمال و جنوب و صبا و دبور را امر کرد که بر این چکیده از گل جولان دهند، پس آن را خالص کنند و بوزند بر او، سپس تجزیه کنند او را و جدا کنندش و طبایع چهارگانه جریان هوا و تلخی و خون و بلغم در آن جاری کنند.» (سپس) فرمودند: «پس ملائکه که شمال و جنوب و صبا و دبور بودند، بر آن تاختند و طبایع چهارگانه را بر آن جاری کردند» (امام علیه‌السلام درادامه) فرمودند: «و از طبایع اربعه بدن، جریان هوا از جانب شمال است و بلغم از ناحیه صبا و تلخی از ناحیه دبور و خون از ناحیه جنوب.» (سپس) فرمودند: «و بدین شکل نفس مستقل شد و بدن کامل گردید، پس ملازم کرد آن را از ناحیه جریان هوا، دوستی زندگی و بلندی آرزو و حرص و ملازم کرد آن را از ناحیه بلغم، دوستی خوردن و آشامیدن و نرمی و رفاقت و ملازم کرد آن را از ناحیه تلخی، غضب و سفاهت و شیطنت و زورگویی و تمرد و تعجیل و ملازم کرد آن را از ناحیه خون، حب زن و لذات و انجام محرمات و شهوات.»»
