حدیث ۲۹۷۴
(۲۹۷۴) الکافی (ح ۳۹۴۴)، التهذیب (ج ۱، ح ۱۶۸)، الإستبصار (ج ۱، ح ۱۸۶)، الفقیه (ح ۲۱۲) و علل الشرائع (ج ۱، ص ۲۷۹): عَلیُّ بْنُ إبْراهیمَ عَنْ أبیهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إسْماعیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شاذانَ جَمیعاً عَنْ حَمّادِ بْنِ عیسَی عَنْ حَریزٍ عَنْ زُرارَةَ قالَ: «قُلْتُ لِأبی‌جَعْفَرٍ علیه‌السلام: «أ لا تُخْبِرُنی مِنْ أیْنَ عَلِمْتَ وَ قُلْتَ إنَّ الْمَسْحَ بِبَعْضِ الرَّأْسِ وَ بَعْضِ الرِّجْلَیْنِ؟» فَضَحِکَ، ثُمَّ قالَ: «یا زُرارَةُ! قالَ رَسولُ اللهِ صلی‌الله‌علیه‌وآله وَ نَزَلَ بِهِ الْکِتابُ مِنَ اللهِ، لِأنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقولُ: «فَاغْسِلوا وُجوهَکُمْ»، فَعَرَفْنا أنَّ الْوَجْهَ کُلَّهُ یَنْبَغی أنْ یُغْسَلَ. ثُمَّ قالَ: «وَ أیْدیَکُمْ إلَی الْمَرافِقِ»، ثُمَّ فَصَّلَ بَیْنَ الْکَلامِ. فَقالَ: «وَ امْسَحوا بِرُؤُسِکُمْ»، فَعَرَفْنا حینَ قالَ: «بِرُؤُسِکُمْ»، أنَّ الْمَسْحَ بِبَعْضِ الرَّأْسِ لِمَکانِ الْباءِ. ثُمَّ وَصَلَ الرِّجْلَیْنِ بِالرَّأْسِ کَما وَصَلَ الْیَدَیْنِ بِالْوَجْهِ. فَقالَ: «وَ أرْجُلَکُمْ إلَی الْکَعْبَیْنِ»، فَعَرَفْنا حینَ وَصَلَها بِالرَّأْسِ أنَّ الْمَسْحَ عَلَی بَعْضِها. ثُمَّ فَسَّرَ ذَلِکَ رَسولُ اللهِ صلی‌الله‌علیه‌وآله لِلنّاسِ، فَضَیَّعوهُ. ثُمَّ قالَ: «فَلَمْ تَجِدوا ماءً فَتَیَمَّموا صَعیداً طَیِّباً فَامْسَحوا بِوُجوهِکُمْ وَ أیْدیکُمْ مِنْهُ»، فَلَمّا وَضَعَ الْوُضوءَ إنْ لَمْ تَجِدوا الْماءَ، أثْبَتَ بَعْضَ الْغَسْلِ مَسْحاً، لِأنَّهُ قالَ: «بِوُجوهِکُمْ»، ثُمَّ وَصَلَ بِها: «وَ أیْدیَکُمْ»، ثُمَّ قالَ: «مِنْهُ»، أیْ مِنْ ذَلِکَ التَّیَمُّمِ، لِأنَّهُ عَلِمَ أنَّ ذَلِکَ أجْمَعَ، لَمْ یَجْرِ عَلَی الْوَجْهِ، لِأنَّهُ یُعَلَّقُ مِنْ ذَلِکَ الصَّعیدِ بِبَعْضِ الْکَفِّ وَ لا یَعْلَقُ بِبَعْضِها. ثُمَّ قالَ: «ما یُریدُ اللهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُمْ» فی الدّینِ «مِنْ حَرَجٍ» وَ الْحَرَجُ الضّیقُ.»»
طریق این حدیث به معصوم علیه‌السلام معتبر درجه یک است.
ثقةالاسلام الکلینی این حدیث را به دو طریق روایت کرده است.
علی بن ابراهیم القمی از پدرش از حماد بن عیسی از جریز بن عبدالله از زراره بن اعین
محمد بن اسماعیل البندقی از فضل بن شاذان از حماد بن عیسی از جریز بن عبدالله از زراره بن اعین
روایت کرده است که همه از ثقات درجه یک هستند.
شیخ‌الطائفه نیز شبیه این حدیث را از شیخ مفید از جعفر بن محمد بن قولویه از ثقةالاسلام الکلینی به باقی سند روایت کرده است.
شیخ صدوق شبیه این حدیث را به طریق خود در الفقیه به زراره بن اعین که معتبر درجه یک است، نیز روایت کرده است.
ایشان شبیه این حدیث را از پدرش از سعد بن عبدالله القمی از یعقوب بن یزید از حماد بن عیسی به باقی سند نیز روایت کرده است.
* * *
علامه مجلسی: کالصحیح (الکافی). حسن کالصحیح (التهذیب).
* * *
مجلسی اول: صحیح.
زراره (بن اعین) روایت کرد: «به ابوجعفر (امام باقر) علیه‌السلام عرض کردم: «آیا مرا خبر می‌کنید از کجا دانستید که فرمودید همانا مسح به بعض رس و بعض دو پا است؟» پس خندیدند، سپس فرمودند: «ای زراره! رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود و کتاب از الله آن را نازل کرد، چرا که الله عز و جل می‌فرماید: «فَاغْسِلوا وُجوهَکُمْ»، پس شناختیم که صورت، همه‌اش بایسته است که شسته شود. سپس فرمودند: ««وَ أیْدیَکُمْ إلَی الْمَرافِقِ»، سپس بین کلام فاصله انداخت. پس فرمود: «وَ امْسَحوا بِرُؤُسِکُمْ»، پس هنگامی که فرمود: «بِرُؤُسِکُمْ»، فهمیدیم که مسح به بعض سر است به جهت مکان باء. سپس دو پا را به سر وصل کرد همان گونه که دو دست رابه صورت وصل کرد. سپس فرمود: «وَ أرْجُلَکُمْ إلَی الْکَعْبَیْنِ»، پس هنگامی که وصل کرد آن را به سر، فهمیدیم که مسح بر بعض آن است. سپس رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وآله آن را برای مردم تفسیر کرد، پس آن ضایع کردند. سپس فرمود: «فَلَمْ تَجِدوا ماءً فَتَیَمَّموا صَعیداً طَیِّباً فَامْسَحوا بِوُجوهِکُمْ وَ أیْدیکُمْ مِنْهُ»، پس هنگامی که وضو را برداشت، چنان‌چه آب نیافتید، ثابت کرد بعض شستن را به مسح، چرا که فرمود: «بِوُجوهِکُمْ»، سپس به آن «وَ أیْدیَکُمْ» را وصل کرد، سپس فرمود: «مِنْهُ»، یعنی از آن تیمم، چرا که دانست که آن جامع‌تر است که بر همه صورت جریان نمی‌یابد، چرا که از آن گرد تمیز به بعض کف (دست) نیاویزد و به بعض آن نمی‌چسبد. سپس فرمود: «ما یُریدُ اللهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُمْ» دردین «مِنْ حَرَجٍ» و حرج، تنگنا است.»»
