الحدیث ۱ / ۱
۱/۱- ابن بابویه، قال: حدثنا علی بن أحمد بن محمد الدقاق رضی‌الله‌عنه، قال: حدثنا محمد[۱] بن أبی‌عبدالله الکوفی، قال: حدثنا موسی بن عمران النخعی، عن عمه الحسین بن یزید، عن علی بن أبی‌حمزة، عن یحیی بن [أبی][۲] القاسم، قال: سألت الصادق علیه‌السلام عن قول الله عز و جل: الم* ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فیهِ هُدیً لِلْمُتَّقینَ* الَّذینَ یُؤْمِنونَ بِالْغَیْبِ فقال: «المتقون شیعة علی علیه‌السلام، و الغیب فهو الحجة [الغائب]. و شاهد ذلک قوله تعالی: وَ یَقولونَ: لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِنْ رَبِّهِ؟ فَقُلْ: إنَّما الْغَیْبُ لِلّهِ فَانْتَظِروا، إنّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرینَ[۳].»[۴]
—————————————-
[۱]. در مأخذ: أحمد.
[۲]. [چنان‌که پیش‌تر در صفحه ۳۵ گذشت، افزوده‌های داخل قلاب در متن احادیث، از مصحح محترم است و به تبع آن در ترجمه‌ها، از مترجم گرامی. در خارج از متن‌هانیز از ویراستاران.]
[۳]. یونس (۱۰): ۲۱.
[۴]. کمال الدین ۲: ۳۴۰- ۳۴۱ [باب ۳۳، ح ۲۰].
طریق این حدیث به معصوم علیه‌السلام، معتبر درجه دو است.
این حدیث را شیخ صدوق در کتاب کمال الدین (ج ۱، ص ۱۷ و ج ۲، ص ۳۵۰)، از علی بن احمد بن محمد الدقاق از محمد بن جعفر الاسدی از موسی بن عمران النخعی از عمویش، حسین بن یزید النوفلی از علی بن ابی‌حمزه البطائنی از یحیی بن ابی‌القاسم، ابوبصیر الاسدی روایت کرده است که محمد بن جعفر الاسدی و علی بن ابی‌حمزه البطائنی، از ثقات مشروطی هستند که در این‌جا، مشکلی در سند حدیث ایجاد نمی‌کنند. موسی بن عمران النخعی نیز از ثقات درجه دو و سایرین، از ثقات درجه یک هستند. در نتیجه، این حدیث از باب سند، معتبر درجه دو است.
شرح متن این حدیث را در چهار بخش کلی، خدمتتان عرض می‌کنم. ابتدا درباره «شیعه»، سپس درباره «المتقین» و بعد هم درباره «الغیب». در پایان هم درباره عبارات پایانی روایت نکاتی را عرض خواهم کرد.
۱- امام علیه‌السلام، تقواپیشگان را شیعیان و پیروان امیر مؤمنان، حضرت علی علیه‌السلام معرفی می‌کنند. حال چند سؤال مهم مطرح می‌شود که فعلاً دو مورد آن را بررسی می‌کنیم. اول این‌که شیعه علی علیه‌السلام کیست و دوم این‌که آیا تقواپیشگان، فقط شیعیان ایشان هستند، یا امام علیه‌السلام در این روایت، فقط در صدد بیان مصداقی از تقواپیشگان هستند و افراد دیگری هم شامل آن می‌شوند.
۱) شیعه از ریشه شیع به معنی آشکار شدن و پیروی کردن و مانند این‌ها است که گاهی به جهت همین معنای دوم، به گروه، دسته، فرقه و مانند آن هم معنا شده است. در این‌گونه موارد همان معنای پیرو مناسب است، یعنی وقتی می‌گوییم شیعه فلانی، یعنی کسی که پیرو فلانی است. با این حساب معلوم می‌شود که شیعه، نه بار معنایی مثبت دارد و نه بار معنایی منفی، بلکه وابسته به متعلق آن است. مثلاً در بخشی از زیارت عاشورای مشهوره، می‌گوییم: «بَرِئْتُ إلَی اللهِ وَ إلَیْکُمْ، مِنْهُمْ وَ مِنْ أشْیاعِهِمْ وَ أتْباعِهِمْ»، یعنی: «برائت می‌جویم به سوی الله و به سوی شما (اهل بیت علیهم‌السلام) از (خود) آن‌ها و شیعیانشان و تبعیت‌کنندگانشان»، در این‌جا شیعه بار معنایی منفی پیدا می‌کند، چرا که پیرو طاغوت و ظالمان به اهل بیت علیهم‌السلام هستند. اما در همین زیارت، وقتی می خوانیم: «وَ بِالْبَراءَةِ مِمَّنْ أسَّسَ الْجَوْرَ وَ بَنَی عَلَیْهِ بُنْیانَهُ وَ أجْرَی ظُلْمَهُ وَ جَوْرَهُ عَلَیْکُمْ وَ عَلَی أشْیاعِکُم» منظور از اشیاعکم، شیعیان و پیروان اهل بیت است که بار معنایی مثبت دارد. یا مثلاً وقتی در قرآن می‌خوانیم: «وَ إنَّ مِنْ شیعَتِهِ لَإبْراهیمَ»، یعنی: «همانا از شیعیان او، قطعاً ابراهیم بود»، شیعه بار معنایی مثبت پیدا می‌کند، چرا که حضرت ابراهیم علیه‌السلام را شیعه حضرت نوح علیه‌السلام معرفی می‌کند.
نکته دیگر این‌که شیعه، با محب و علاقه‌مند تفاوت دارد، چه برسد با مدعی این‌ها. علاقه‌مند، تنها عُلقه‌ای نسبت به فرد دارد، که البته این علقه مراتب دارد. از مراتب بالای عُلقه، محبت است که گره علاقه، سخت‌تر شده است. کما این‌که مشتقات «ودد» هم نوعی از خاص از از عُلقه است. علی ای حال! علقه و محبت و مانند آن، نوعی احساس عاطفی و درونی است، لذا در مراتب مختلف آن، ممکن است ظهور و بروز بیرونی آن، کم و زیاد باشد. حال زمانی که این عُلقه و محبت به اندازه‌ای عمیق بود که به پیروی از امیال محبوب رسید، تبدیل به تشیع می‌شود. پیروی امیال در حد عالی خود، یعنی این‌که تلاش کند، اوامر و نواهی محبوب را با میل و رقبت بشنود و با میل و رقبت انجام دهد. علاوه بر این، آن‌چه را محبوب دوست می‌دارد، یا از آن کراهت دارد، بفهمد و سعی کند بر اساس آن، مطابق میل محبوب عمل کند و این تلاش به عمل کردن‌ها است که فرد را از محدوده محبتِ صرف خارج کرده و به محدوده تشیع وارد می‌کند.
با این حساب، شیعه اهل بیت رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وآله، کسی است که محبت ایشان و و خاندانشان را در دل، عمیقاً نهادینه کرده و علاوه بر این‌ها، سعی کند پیرو آن‌ها باشد و نه تنها سعی در انجام اوامر و نواهی آن‌ها داشته باشد، بلکه مستحبات و مکروهات آن‌ها را هم در نظر داشته و سعی در رعایت آن داشته باشد. بدیهی است که در این صورت، شیعه رسول الله نیز بوده و مطابق رضای الله تعالی عمل کرده است.
این نکته را هم عرض کنم که شیعه بودن، مراتب دارد و هر چه تلاش فرد در آن‌چه گفته شد، بیش‌تر باشد، به مرتبه بالاتری از تشیع رسیده است.
۲) در مورد «المتقین» هم چند نکته عرض کنم.
نکته اول این‌که هر گاه در قرآن، صحبت از اهل تقوا شده است، منظور، صرفاً شیعیان امیرالمؤمنین علیه‌السلام نیستند، بلکه رابطه این دو، رابطه عموم و خصوص من وجه است. یعنی ضمن آن‌که در بعضی مصادیق، هم‌پوشانی و اشتراک دارند، هر کدام مصادیق اختصاصی خود را نیز دارند. به عبارت دیگر منظور از تقواپیشگان در قرآن، گاهی افراد هستند که شامل شیعیان امیر مؤمنان علیه‌السلام نیستند و گاهی، فقط شیعیان ایشان را شامل می‌شود و گاهی هم شامل شیعیان ایشان می‌شود و هم افراد دیگری را در بر می‌گیرد که متعارفاً شیعه ایشان نیست. مثلاً در آیه ۴۶ سوره مائده که الله تعالی می‌فرماید: «وَ قَفَّیْنا عَلَی آثارِهِمْ بِعیسَی ابْنِ مَرْیَمَ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ التَّوْراةِ وَ آتَیْناهُ الْإنْجیلَ فیهِ هُدیً وَ نورٌ وَ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ التَّوْراةِ وَ هُدیً وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقینَ». یعنی: «و درآوردیم، به دنبال آن‌ها (یعنی پیامبران پیشین)، عیسی فرزند مریم را، تصدیق‌کننده آن‌چه پیشارویش بود از تورات و انجیل را به او عطا کردیم و که در آن هدایتی و نوری بود برای آن‌چه پیشارویش بود از تورات و هدایتی و موعظه‌ای برای تقواپیشگان بود»، با توجه به سیاق آیه، منظور از تقوا پیشگان، صرفاً مخاطبان حضرت مسیح علیه‌السلام و انجیل واقعی هستند و قاعدتاً پیروان امیر مؤمنان علیه‌السلام که در زمان حضرت مسیح علیه‌السلام بودند و بعدها هم مخاطب کلامی بالاتر از انجیل، یعنی قرآن هستند را شامل نمی‌شود. این نمونه‌ای از دسته اول. نمونه دسته سوم هم در قرآن بسیار است و بیش‌تر تقواپیشگانی که در قرآن از آن‌ها یاد شده است، شامل تقوا پیشگان از شیعیان امیر مؤمنان علیه‌السلام و دیگر از ایشان، مانند تقواپیشگان از امت‌های گذشته و غیر آن‌ها می‌شود. مثلاً وقتی الله عز و جل در آیه ۴۵ سوره حجر یا آیه ۱۵ سوره ذاریات می‌فرماید: «إنَّ الْمُتَّقینَ فی جَنّاتٍ وَ عُیون»، یعنی «همانا تقواپیشگان در باغ‌ها و چشمه‌ساران هستند»، منظور همه تقواپیشان از گذشته و حال و آینده هستند که همان‌گونه که عرض کردم، اکثر تقواپیشگان موجود در قرآن از این دسته است. اما مثال دسته دوم که منظور فقط شیعیان امیر مؤمنان علیه‌السلام می‌شود، بعید نیست همین آیه ۲ سوره بقره باشد، چرا که با توجه به سیاق آیه، منظور از کتاب، قرآن است و در نتیجه، تقواپیشگان از سایر امت‌ها را شامل نمی‌شود. حال با توجه به آیه بعد و همین روایت که در تبیین آن است، معلوم می‌شود که یکی از ویژگی‌های این افراد، ایمان به غیب است که در این‌جا حجت غائب می‌باشد. پس به نوعی می‌توان گفت که منظور از متقین در این آیه شریفه، شیعیان می‌باشند. البته ممکن است گفته شود که مسلمانان غیر شیعه نیز به ظهور امام منجی آخر الزمان ایمان دارند و حتی عده‌ای از محدثین مکتب خلفا، او را مهدی از فرزندان فاطمه می‌دانند. در جواب باید عرض کنم که ما بخیل نیستیم و إن شاء الله آن‌ها هم شامل این متقین باشند، اما اگر بخواهیم مبانی علمی علم الحدیث را، البته بر مبنای خودمان در نظر بگیریم، می‌بینیم که در بخشی از روایتی که مرحوم شیخ صدوق در معانی الأخبار (ص ۲۳)، از احمد بن زیاد بن جعفر الهمدانی از علی بن ابراهیم القمی از پدرش از یحیی بن ابی‌عمران الهمدانی از یونس بن عبدالرحمن از سعدان بن مسلم از ابوبصیر الاسدی از امام صادق علیه‌السلام روایت کرده است، آمده است: «… ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فیهِ هُدیً لِلْمُتَّقینَ قالَ بَیانٌ لِشیعَتِنا …» و این مؤید همان مطلبی است که عرض کردم که متقین در این آیه، تقواپیشگان از شیعیان اهل بیت علیهم‌السلام هستند. در سند این روایت یحیی بن ابی‌عمران، از ثقات درجه دو و سایرین از ثقات درجه یک هستند و می‌توان به آن استناد کرد.
البته در تفسیر القمی (ص ۳۰)، از قول علی بن ابراهیم، شبیه همین روایت اخیر، با همین سند آمده است، فقط در ابتدای آن آمده است: «الْکِتابُ، عَلیٌّ علیه‌السلام، لا شَکَّ فیه». یعنی منظور از کتاب، علی علیه‌السلام است که شکی در آن نیست. حال اگر کسی این روایت را معتبر بداند، این هم تأکید و تصریحی است به آن‌چه عرض شد، فقط مشکل در این‌جا است که در انتساب کتب تفسیر القمی به این محدث بزرگوار، اشکالاتی هست که پیش از این، در مباحث دیگر، مکرراً عرض کرده‌ام و إن شاء الله دوستان، عرایض حقیر را در ضمائم قرار خواهند داد.
۲- امام علیه‌السلام، غیب مذکور در آیه ۳ سوره بقره را که تقواپیشگان به آن اعتقاد دارند و یکی از نشانه‌های آن‌ها است، حجت غایب معرفی می‌کنند. حال سؤال در این‌جا است که آیا این حجت غایب، فقط امام دوازده ما است، یا سایر امامان را در زمانی که در دست‌رس عده‌ای نیستند نیز شامل می‌شود؟ در جواب باید عرض شود که معمول محدثین بزرگوار ما، امام عصر ما را که در حال حاضر در غیبت کبری به سر می‌برند، الحجة الغائب در این روایت معرفی کرده‌اند که نه تنها خالی از وجه نیست، بلکه قابل قبول هم هست. اما بعید نیست، منظور امام علیه‌السلام از الحجة الغائب، همه امامانی باشند که از منظر و دست‌رس عده‌ای از افراد، به دلایل مختلفی که بعضی از آن‌ها را عرض خواهم کرد، غایب بوده‌اند. مثلاً مانند امام کاظم علیه‌السلام یا بعضی دیگر از ائمه علیهم‌السلام، مانند ائمتین عسکریین علیهماالسلام در محدودیت‌های جدی بودند و از منظر و دست‌رسی بسیاری از افراد غایب بودند. یا مثلاً بسیاری از ائمه علیهم‌السلام که مانند سایر ابنای بشر، به هر حال در جایی مستقر بودند و طبیعتاً بسیاری از افرادی که در شهرهای نزدیک و خصوصاً دور، مستقر بودند، به آن‌ها دست‌رسی نداشته و به نوعی از منظر و دست‌رس آن‌ها غائب بودند. به نظر حقیر حالت دوم، قابل قبول‌تر است و الحجة الغائب، همه امامان را شامل می‌شود و ظاهراً امام علیه‌السلام به این موضوع اشاره دارند که تقواپیشگان، باید به امامان خود، چه آن‌ها که قابل دست‌رسی هستند و چه آن‌ها که به هر دلیلی از دست‌رس آن‌ها خارج هستند، چه آن‌ها که گذشته‌اند و چه آن‌ها که هنوز نیامده‌اند و خلاصه هر حجتی که به هر دلیلی، در زمان فرد، غایب از منظر و دست‌رس او است، ایمان و اعتقاد داشته باشد، ولو نام و نشان یا مُقام و جایگاه او نداند. ممکن است کسی در این‌جا به استناد روایت شیخ صدوق در کمال الدین (ج ۱، ص ۱۷)، که از محمد بن موسی بن متوکل از محمد بن یحیی العطار از ابن عیسی الاشعری از عمر بن عبدالعزیز زحل از غیر واحد از داود بن کثیر از امام صادق علیه‌السلام استناد کند که آمده است: «فی قَوْلِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَ هُدیً لِلْمُتَّقینَ الَّذینَ یُؤْمِنونَ بِالْغَیْبِ قالَ مَنْ أقَرَّ بِقیامِ الْقائِمِ علیه‌السلام أنَّهُ حَقٌّ.» یعنی ایشان درباره آیه مذکر فرمودند که منظور از کسانی که به غیب ایمان می‌آورند، کسی است که به قیام قائم علیه‌السلام اقرار دارد که آن حق است و بگوید که منظور از غیب، فقط امام آخر ما است که به عنوان قائم معرفی شده است. در پاسخ مطالب مختلفی می‌توان عرضه کرد که شاید مهم‌ترینش این باشد که انتساب این روایت و توضیح و تبیین موجود در آن، به امام صادق علیه‌السلام، از باب سند معتبر نیست، چرا اولاً عمر بن عبدالعزیز زحل، در نقل حدیث ضعیف است و ثانیاً «غیر واحد» که عمر بن عبدالعزیز، مدعی روایت از آن‌ها است، مجهول هستند و هر کدام از این دو مورد، موجب ضعف سندی حدیث می‌شود، چه برسد به وجود هر دو شکل، پس نمی‌توان آن را مستند مطلبی قرار داد.
۳- اما عبارت پایانی. یعنی از عبارت «و شاهد ذلک» تا پایان روایت. تعدادی از محدثین ما، این عبارت را هم از جانب امام صادق علیه‌السلام دانسته‌اند، اما دیده‌ام که عده‌ای در این موضوع تشکیک کرده‌اند، به گونه‌ای که ممکن است این مطلب از جانب نویسنده کتاب، یعنی شیخ صدوق باشد.
با توجه به شخصیتی که از شیخ صدوق سراغ داریم و حساسیتی که ایشان بر تفسیر و حدیث داشته‌اند، بسیار بعید و بلکه غیر ممکن است که است که دست به چنین تأویلی زده باشند. در ضمن معمول ایشان در کتاب‌هایشان چنین بوده که مطالب و توضیحات خود را به گونه‌ای از اصا حدیث و فرمایشات معصوم علیه‌السلام جدا می‌کرده است. پس از سیاق کتاب و کارهای ایشان چنین معلوم می‌شود که این عبارات هم از جانب امام صادق علیه‌السلام است و واقعاً نمی‌دانم علت تشکیک این آقایان چه بوده است و چرا باید به این شک اعتنا کرد.
با این حساب باید گفت که امام علیه‌السلام در قسمت پایانی روایت، شاهدی از قرآن بر توضیح و تفسیر خود می‌آورند که آیه ۲۰ سوره یونس است که الله تعالی می‌فرماید: «وَ یَقولونَ لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَقُلْ إنَّما الْغَیْبُ لِلّهِ فَانْتَظِروا إنّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرینَ». یعنی: «و می‌گویند: «چرا نازل نمی‌شود بر او نشانه‌ای از جانب پروردگارش؟!» پس بگو: «این است و جز این نیست که غیب مخصوص الله است، پس انتظار بکشید که همانا من (نیز) همراه شما از منتظران هستم.»» که ظاهراً منظور آیه، نصرت نهایی و پیروز نهایی حق بر باطل و اظهار کلمة الحق به معنای تمام و کمال آن است و نبی مکرم اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله هم به دستور الله تعالی، زمان آن را از علوم غیبی معرفی می‌کنند که فقط الله عز و جل از آن خبر دارد و ایشان نیز مانند دیگران، آن را انتظار می‌کشند. آری! این پیروزی نهایی حق بر باطل و اظهار کلمة الحق به معنای تمام و کمال آن، مقدماتی دارد که اقدامات معصومین علیهم‌السلام از حضرت رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وآله تا زمان امام عسکری علیه‌السلام و از زمان شهادت ایشان تا قیام قائم آل محمد عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف از آن جمله است که حکمت بعضی از آن‌ها بر ما معلوم است و حکمت بعضی هنوز معلوم نشده است. توضیخ بیش‌تر این عبارات تا وقتی به آیه ۲۰ سوره یونس رسیدیم، آن‌جا صحبت خواهیم کرد.
یحیی بن ابی‌القاسم روایت کرد: «از جعفر بن محمد الصادق علیه‌السلام درباره کلام الله عز و جل: «الم، ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فیهِ هُدیً لِلْمُتَّقینَ الَّذینَ یُؤْمِنونَ بِالْغَیْبِ» سؤال کردم، (در پاسخ) فرمودند: «المتقون شیعه علی علیه‌السلام هستند و الغیب، پس همان حجت غایب است و شاهد آن، کلام او تعالی است: «لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِنْ رَبِّهِ؟ فَقُلْ: إنَّما الْغَیْبُ لِلّهِ فَانْتَظِروا، إنّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرینَ».»
