حدیث ۷-۹۴۸۸
(۹۴۸۸-۷، ۹۵۲۴ و ۱۰۹۱۷) التوحید (ص ۱۸۶) و عیون أخبار الرضا علیه‌السلام (ج ۱، ص ۱۴۵): حَدَّثَنا عَلیُّ بْنُ أحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرانَ الدَّقّاقُ رحمه‌الله قالَ حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقوبَ الْکُلَیْنیُّ قالَ حَدَّثَنا عَلیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خالِدٍ عَنْ أبی‌الْحَسَنِ الرِّضا علیه‌السلام أنَّهُ قالَ: «اعْلَمْ عَلَّمَکَ اللهُ الْخَیْرَ! أنَّ اللهَ تَبارَکَ وَ تَعالَی قَدیمٌ وَ الْقِدَمُ صِفَةٌ دَلَّتِ الْعاقِلَ عَلَی أنَّهُ لا شَیْءَ قَبْلَهُ وَ لا شَیْءَ مَعَهُ فی دَیْمومیَّتِه ِو فَقَدْ بانَ لَنا بِإقْرارِ الْعامَّةِ مَعَ مُعْجِزَةِ الصِّفَةِ أنَّهُ لا شَیْءَ قَبْلَ اللهِ وَ لا شَیْءَ مَعَ اللهِ فی بَقائِهِ وَ بَطَلَ قَوْلُ مَنْ زَعَمَ أنَّهُ کانَ قَبْلَهُ أوْ کانَ مَعَهُ شَیْءٌ وَ ذَلِکَ أنَّهُ لَوْ کانَ مَعَهُ شَیْءٌ فی بَقائِهِ، لَمْ یَجُزْ أنْ یَکونَ خالِقاً لَهُ، لِأنَّهُ لَمْ یَزَلْ مَعَهُ. فَکَیْفَ یَکونُ خالِقاً لِمَنْ لَمْ یَزَلْ مَعَهُ وَ لَوْ کانَ قَبْلَهُ شَیْءٌ، کانَ الْأوَّلُ ذَلِکَ الشَّیْءَ لا هَذا وَ کانَ الْأوَّلُ أوْلَی بِأنْ یَکونَ خالِقاً لِلْأوَّلِ الثّانی. ثُمَّ وَصَفَ نَفْسَهُ تَبارَکَ وَ تَعالَی بِأسْماءٍ، دَعا الْخَلْقَ إذْ خَلَقَهُمْ وَ تَعَبَّدَهُمْ وَ ابْتَلاهُمْ إلَی أنْ یَدْعوهُ بِها. فَسَمَّی نَفْسَهُ سَمیعاً بَصیراً قادِراً قائِماً ظاهراً باطِناً لَطیفاً خَبیراً قَویّاً عَزیزاً حَکیماً عَلیماً وَ ما أشْبَهَ هَذِهِ الْأسْماءَ. فَلَمّا رَأی ذَلِکَ مِنْ أسْمائِهِ، الْغالونَ الْمُکَذِّبونَ وَ قَدْ سَمِعونا نُحَدِّثُ عَنِ اللهِ أنَّهُ لا شَیْءَ مِثْلُهُ وَ لا شَیْءَ مِنَ الْخَلْقِ فی حالِهِ، قالوا: «أخْبِرونا إذْ زَعَمْتُمْ أنَّهُ لا مِثْلَ لِلّهِ وَ لا شِبْهَ لَهُ، کَیْفَ شارَکْتُموهُ فی أسْمائِهِ الْحُسْنَی، فَتَسَمَّیْتُمْ بِجَمیعِها؟! فَإنَّ فی ذَلِکَ دَلیلاً عَلَی أنَّکُمْ مِثْلُهُ فی حالاتِهِ کُلِّها أوْ فی بَعْضِها دونَ بَعْضٍ، إذْ جَمَعَتْکُمُ الْأسْماءُ الطَّیِّبَةُ.» قیلَ لَهُمْ: «إنَّ اللهَ تَبارَکَ وَ تَعالَی، ألْزَمَ الْعِبادَ أسْماءً مِنْ أسْمائِهِ عَلَی اخْتِلافِ الْمَعانی وَ ذَلِکَ کَما یَجْمَعُ الِاسْمُ الْواحِدُ مَعْنَیَیْنِ مُخْتَلِفَیْنِ وَ الدَّلیلُ عَلَی ذَلِکَ قَوْلُ النّاسِ، الْجائِزُ عِنْدَهُمُ الشّائِعُ وَ هُوَ الَّذی خاطَبَ اللهُ بِهِ الْخَلْقَ وَ کَلَّمَهُمْ بِما یَعْقِلونَ، لِیَکونَ عَلَیْهِمْ حُجَّةً فی تَضْییعِ ما ضَیَّعوا وَ قَدْ یُقالُ لِلرَّجُلِ کَلْبٌ وَ حِمارٌ وَ ثَوْرٌ وَ سُکَّرَةٌ وَ عَلْقَمَةٌ وَ أسَدٌ وَ کُلُّ ذَلِکَ عَلَی خِلافِهِ وَ حالاتِهِ. لَمْ تَقَعِ الْأسامی عَلَی مَعانیها الَّتی کانَتْ بُنیَتْ عَلَیْها، لِأنَّ الْإنْسانَ لَیْسَ بِأسَدٍ وَ لا کَلْبٍ.» فَافْهَمْ ذَلِکَ، رَحِمَکَ اللهُ وَ إنَّما نُسَمّی اللهَ بِالْعالِمِ بِغَیْرِ عِلْمٍ حادِثٍ، عَلِمَ بِهِ الْأشْیاءَ وَ اسْتَعانَ بِهِ عَلَی حِفْظِ ما یَسْتَقْبِلُ مِنْ أمْرِهِ وَ الرَّویَّةِ فیما یَخْلُقُ مِنْ خَلْقِهِ وَ بِعَیْنِهِ ما مَضَی مِمّا أفْنَی مِنْ خَلْقِهِ مِمّا لَوْ لَمْ یَحْضُرْهُ ذَلِکَ الْعِلْمُ وَ یُعِنْهُ، کانَ جاهِلاً ضَعیفاً، کَما أنّا رَأیْنا عُلَماءَ الْخَلْقِ إنَّما سُمّوا بِالْعِلْمِ لِعِلْمٍ حادِثٍ، إذْ کانوا قَبْلَهُ جَهَلَةً وَ رُبَّما فارَقَهُمُ الْعِلْمُ بِالْأشْیاءِ، فَصاروا إلَی الْجَهْلِ وَ إنَّما سُمّیَ اللهُ عالِماً، لِأنَّهُ لا یَجْهَلُ شَیْئاً، فَقَدْ جَمَعَ الْخالِقَ وَ الْمَخْلوقَ اسْمُ الْعِلْمِ وَ اخْتَلَفَ الْمَعْنَی عَلَی ما رَأیْتَ وَ سُمّیَ رَبُّنا سَمیعاً، لا بِجُزْءٍ فیهِ یَسْمَعُ بِهِ الصَّوْتَ وَ لا یُبْصِرُ بِهِ، کَما أنَّ جُزْءَنا الَّذی نَسْمَعُ بِهِ لا نَقْوَی عَلَی النَّظَرِ بِهِ وَ لَکِنَّهُ أخْبَرَ أنَّهُ لا یَخْفَی عَلَیْهِ الْأصْواتُ. لَیْسَ عَلَی حَدِّ ما سُمّینا نَحْنُ، فَقَدْ جَمَعَنا الِاسْمُ بِالسَّمیعِ وَ اخْتَلَفَ الْمَعْنَی وَ هَکَذا الْبَصَرُ، لا بِجُزْءٍ بِهِ أبْصَرَ، کَما أنّا نُبْصِرُ بِجُزْءٍ مِنّا، لا نَنْتَفِعُ بِهِ فی غَیْرِهِ وَ لَکِنَّ اللهَ بَصیرٌ، لا یَجْهَلُ شَخْصاً مَنْظوراً إلَیْهِ. فَقَدْ جَمَعَنا الِاسْمُ وَ اخْتَلَفَ الْمَعْنَی وَ هُوَ قائِمٌ، لَیْسَ عَلَی مَعْنَی انْتِصابٍ وَ قیامٍ عَلَی ساقٍ فی کَبَدٍ، کَما قامَتِ الْأشْیاءُ وَ لَکِنْ أخْبَرَ أنَّهُ قائِمٌ، یُخْبِرُ أنَّهُ حافِظٌ کَقَوْلِکَ: «الرَّجُلُ الْقائِمُ بِأمْرِنا فُلانٌ» وَ «هُوَ قائِمٌ عَلی کُلِّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ» وَ الْقائِمُ أیْضاً فی کَلامِ النّاسِ الْباقی وَ الْقائِمُ أیْضاً یُخْبِرُ عَنِ الْکِفایَةِ، کَقَوْلِکَ لِلرَّجُلِ: «قُمْ بِأمْرِ فُلانٍ»، أیِ اکْفِهِ وَ الْقائِمُ مِنّا قائِمٌ عَلَی ساقٍ، فَقَدْ جَمَعَنا الِاسْمُ وَ لَمْ یَجْمَعْنا الْمَعْنَی وَ أمّا اللَّطیفُ، فَلَیْسَ عَلَی قِلَّةٍ وَ قَضافَةٍ وَ صِغَرٍ وَ لَکِنْ ذَلِکَ عَلَی النَّفاذِ فی الْأشْیاءِ وَ الِامْتِناعِ مِنْ أنْ یُدْرَکَ. کَقَوْلِکَ: «لَطُفَ عَنّی هَذا الْأمْرُ» وَ «لَطُفَ فُلانٌ فی مَذْهَبِهِ» وَ قَوْلِهِ یُخْبِرُکَ أنَّهُ غَمَضَ، فَبَهَرَ الْعَقْلُ وَ فاتَ الطَّلَبُ وَ عادَ مُتَعَمِّقاً مُتَلَطِّفاً لا یُدْرِکُهُ الْوَهْمُ. فَهَکَذا لَطُفَ اللهُ تَبارَکَ وَ تَعالَی عَنْ أنْ یُدْرَکَ بِحَدٍّ أوْ یُحَدَّ بِوَصْفٍ وَ اللَّطافَةُ مِنّا الصِّغَرُ وَ الْقِلَّةُ، فَقَدْ جَمَعَنا الِاسْمُ وَ اخْتَلَفَ الْمَعْنَی وَ أمّا الْخَبیرُ، فَالَّذی لا یَعْزُبُ عَنْهُ شَیْءٌ وَ لا یَفوتُهُ شَیْءٌ، لَیْسَ لِلتَّجْرِبَةِ وَ لا لِلِاعْتِبارِ بِالْأشْیاءِ فَیُفیدَهُ التَّجْرِبَةُ وَ الِاعْتِبارُ عِلْماً. لَوْ لا هُما ما عُلِمَ، لِأنَّ مَنْ کانَ کَذَلِکَ کانَ جاهِلاً وَ اللهُ لَمْ یَزَلْ خَبیراً بِما یَخْلُقُ وَ الْخَبیرُ مِنَ النّاسِ، الْمُسْتَخْبِرُ عَنْ جَهْلِ الْمُتَعَلِّمِ وَ قَدْ جَمَعَنا الِاسْمُ وَ اخْتَلَفَ الْمَعْنَی وَ أمّا الظّاهِرُ، فَلَیْسَ مِنْ أجْلِ أنَّهُ عَلا الْأشْیاءَ بِرُکوبٍ فَوْقَها وَ قُعودٍ عَلَیْها وَ تَسَنُّمٍ لِذُراها وَ لَکِنْ ذَلِکَ لِقَهْرِهِ وَ لِغَلَبَتِهِ الْأشْیاءَ وَ لِقُدْرَتِهِ عَلَیْها کَقَوْلِ الرَّجُلِ: «ظَهَرْتُ عَلَی أعْدائی» وَ «أظْهَرَنیَ اللهُ عَلَی خَصْمی». یُخْبِرُ عَنِ الْفَلْجِ وَ الْغَلَبَةِ، فَهَکَذا ظُهورُ اللهِ عَلَی الْأعْداءِ وَ وَجْهٌ آخَرُ أنَّهُ الظّاهِرُ لِمَنْ أرادَهُ، «لا یَخْفی عَلَیْهِ شَیْءٌ» وَ أنَّهُ مُدَبِّرٌ لِکُلِّ ما بَرَأ. فَأیُّ ظاهِرٍ أظْهَرُ وَ أوْضَحُ مِنَ اللهِ تَعالَی وَ إنَّکَ لا تَعْدَمُ صُنْعَهُ حَیْثُما تَوَجَّهْتَ وَ فیکَ مِنْ آثارِهِ ما یُغْنیکَ وَ الظّاهِرُ مِنّا الْبارِزُ بِنَفْسِهِ وَ الْمَعْلومُ بِحَدِّهِ فَقَدْ جَمَعَنا الِاسْمُ وَ لَمْ یَجْمَعْنا الْمَعْنَی وَ أمّا الْباطِنُ، فَلَیْسَ عَلَی مَعْنَی الِاسْتِبْطانِ لِلْأشْیاءِ بِأنْ یَغورَ فیها وَ لَکِنْ ذَلِکَ مِنْهُ عَلَی اسْتِبْطانِهِ لِلْأشْیاءِ عِلْماً وَ حِفْظاً وَ تَدْبیراً، کَقَوْلِ الْقائِلِ: «أبْطَنْتُهُ»، یَعْنی: خَبَّرْتُهُ وَ عَلِمْتُ مَکْتومَ سِرِّهِ وَ الْباطِنُ مِنّا بِمَعْنَی الْغائِرِ فی الشَّیْءِ، الْمُسْتَتِرِ بِهِ. فَقَدْ جَمَعَنا الِاسْمُ وَ اخْتَلَفَ الْمَعْنَی وَ أمّا الْقاهِرُ، فَإنَّهُ لَیْسَ عَلَی مَعْنَی عِلاجٍ وَ نَصْبٍ وَ احْتیالٍ وَ مُداراةٍ وَ مَکْرٍ، کَما یَقْهَرُ الْعِبادُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً. فَالْمَقْهورُ مِنْهُمْ یَعودُ قاهِراً وَ الْقاهِرُ یَعودُ مَقْهوراً وَ لَکِنْ ذَلِکَ مِنَ اللهِ تَبارَکَ وَ تَعالَی عَلَی أنَّ جَمیعَ ما خَلَقَ مُلْتَبِسٌ بِهِ الذُّلُّ لِفاعِلِهِ وَ قِلَّةُ الِامْتِناعِ لِما أرادَ بِهِ، لَمْ یَخْرُجْ مِنْهُ طَرْفَةَ عَیْنٍ غَیْرَ أنَّهُ «یَقولُ لَهُ کُنْ فَیَکونُ» وَ الْقاهِرُ مِنّا عَلَی ما ذَکَرْتُهُ وَ وَصَفْتُ، فَقَدْ جَمَعَنا الِاسْمُ وَ اخْتَلَفَ الْمَعْنَی وَ هَکَذا جَمیعُ الْأسْماءِ وَ إنْ کُنّا لَمْ نُسَمِّها کُلَّها، فَقَدْ یُکْتَفَی لِلِاعْتِبارِ بِما ألْقَیْنا إلَیْکَ وَ اللهُ عَوْنُنا وَ عَوْنُکَ فی إرْشادِنا وَ تَوْفیقِنا.»
طریق این حدیث به معصوم علیه‌السلام، معتبر درجه دو است.
شیخ صدوق این حدیث را از علی بن احمد بن محمد بن عمران از ثقةالاسلام الکلینی از علی بن محمد علان از محمد بن عیسی بن عبید از حسین بن خالد الصیرفی روایت کرده است که ابن عبید از ثقات مشروطی است که البته در این‌جا مشکلی ایجاد نمی‌کند و حسین بن خالد الصیرفی از ثقات درجه دو و سایرین، از ثقات درجه یک هستند.
حسین بن خالد از بو الحسن الرضا علیه‌السلام (روایت کرد) که ایشان فرمودند: «الله خیر به تو تعلیم دهد، بدان که الله تبارک و تعالی قدیم است و قدیم بودن صفت او است که عاقل را دلالت می‌کند بر این‌که چیزی پیش از او نبوده و هیچ چیز با او نبوده است در ازلی بودنش. پس روشن شد برای ما به اقرار عامه همراه با صفتی که ایشان را عاجز نموده نیست چیزی قبل الله و نه چیزی همراه الله در بقایش و باطل شود کلام کسی که گمان کند که قبل او بوده است یا همراه او چیزی بوده است و آن این است که اگر چیزی همراه او در بقایش بود، جایز نبود که خالق آن باشد، چرا که همواره همراه او بوده است. پس چگونه خالق برای کسی باشد که همواره با او بوده است و چنان‌چه قبل او چیزی بوده باشد، آن چیز اول باشد؛ نه این و اول اولی باشد برای این‌که خالق باشد برای اول دومی را. سپس وصف کرد نفس خودش تبارک و تعالی را به نام‌هایی که بخواند خلق هنگامی که خلقشان کرد و (هنگام) عبادتشان و ابتلایشان به سوی آن که میخوانند او را به آن‌ها. پس نامید نفس خود را به سمیعِ بصیرِ قادرِ قائمِ ظاهرِ لطیفِ قویِ خبیرِ عزیزِ حکیمِ علیم و آن‌چه شبیه این نام‌ها است. پس هنگامی غالیان دروغ‌پرداز دیدند آن را از نام‌هایش و شنیده‌اند از ما که حدیث می‌کردیم از الله که نیست چیزی مثل او و نه چیزی از خلق در حالت او، گفتند: «چنان‌چه تصور می‌کنید که نیست مثلی برای الله و نه شبیهی برای او، خبر کنید ما را که چگونه مشارکت کرده‌اید با او در اسماء الحسنی، پس نامیده شده‌اید به همه آن‌ها؟! پس همانا در آن دلیلی است بر این‌که شما مثل او هستید در حالت‌های او، همه‌اش یا در بعض آن غیر بعضی (دیگر) هنگامی که جمع‌کرده‌اید نام‌های طیبه را.» گفته شود به آن‌ها: «همانا الله تبارک و تعالی ملتزم کرد بندگان را به نام‌هایی از نام‌هایش بر (اساس) اختلاف معانی و آن این‌گونه است که جمع می‌کند نام واحدی دو معنی مختلف را و دلیل بر آن کلام جایز شایع مردن بین آن‌ها است و آن همان است که خطاب قرار داد الله خلق را به آن و تکلم کرد آن‌ها را به آن‌چه تعقل می‌کنند تا حجتی باشد برای آن‌ها در تضییع آن‌چه تضییع کردند و گفته شود برای فرد سگ و الاغ و گاو و شیرین و تلخ و شیر و همه آن بر خلاف آن‌ها و حالات آن‌ها است. قرار نگرفته است نام‌ها بر معناهایی که بنا نهاده شده است بر آن‌ها، چرا که انسان نه شیر است و نه سگ.» پس بفهم آن را، الله تو را رحمت کند. و این است و جزاین نیست که الله را عالم نامیدیم به غیر علم حادث که اشیاء به واسطه آن شناخته شوند و کمک گرفتن به آن بر حفظ آن‌چه رو می‌آورد از کار آن و دیدن در آن‌چه خلق می‌کند از خلقش و به زیر نظر گرفتنش آن‌چه گذشت از آن‌چه فانی شد از خلقش از آن‌چه اگر حاضر نبود او را آن علم و زیر نظر گرفتنش، جاهل ضعیف بود، همان‌گونه که ما می‌بینیم عالمان خلق را که به علم نامیده می‌شوند، علمی که حادث است که قبلش جهالت بود و چه بسا جدا شود آن‌ها علم به اشیاء پس بازگردند به سوی جهل و این است و جز این نیست که الله عالم نامیده شد چرا که نسبت به چیزی جهل نمی‌ورزد پس نشان علم خالق و مخلوق را جمع شده است، در حالی که معنا مختلف است بر اساس آن‌چه دیدی و نامیده شد پروردگار ما سمیع، نه به عضوی که در آن صدا به واسطه آن شنیده می‌شود و اما نمی‌بیند، همان‌گونه که جزء ما که می‌شنویم به آن نمی‌توانیم ببینیم، بلکه خبر داده که بر او صوت‌ها مخفی نیست. نیست به آن گونه‌ای که ما نامیده‌ایم، پس جمع کرده‌ایم نام را به شنوا، در حالی که معنا اختلاف دارد. و همین‌گونه است دیده، نه به عضوی که به آن دیده می‌شود، همان‌گونه که ما به عضوی از خودمان می‌بینیم که نفی نمی‌رساند در غیر آن، لیکن الله بینایی است که جهل نمی‌ورزد شخصی را که مورد نظر او است. پس جمع کرده‌ایم اسم را، در حالی که معنا مختلف است و او قائم است، بر (این) معنا نیست که بر پا ایستاده و به پا خاسته بر ساق در مشقت است، همان‌گونه که اشیا به پا خاسته‌اند، بلکه خبر داد که قائم است، خبر می‌دهد که او حافظ است، مانند کلام تو: «الرجل قائم بأمرنا فلان» (یعنی: به پا خاسته به کار ما، فلانی است) و «هُوَ قائِمٌ عَلی کُلِّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ» و نیز قائم در کلام مردم، (به معنی) باقی است و قائم هم‌چنین خبر می‌دهد از کفایت، مانند کلام تو: «قم بأمر فلان» (یعنی: به پا خیر به کار فلانی)، یعنی کفایت کن او را، در حالی که قائم از ما، با پاخواسته بر ساق است. پس جمع کرده‌ایم اسم را، در حالی که جمع نکرده‌ایم معنا را و اما لطیف، پس نیست به جهت اندکی و لاغری و کوچکی، بلکه آن به جهت نفوذ در اشیاء است و امتناع از آن‌که درک شود، مانند کلام تو: «لطف عنی هذا الأمر» (یعنی: این کار از من پوشیده شد) و «لطف فلان فی مذهبه» (یعنی: فلانی در روش و گفتارش لطافت به خرج می‌دهد) و کلام او خبر می‌دهد تو را از این‌که او پیچیده است، پس عقل به شگفت آمد و طلب ازبین رفت و عمیق لطیف شد که وهم آن را درک نمی‌کند. پس همین‌گونه نفوذ کند الله تبارک و تعالی از این‌که درک شود به حد یا محدود شود به وصف، در حالی که لطافت از ما کوچکی و اندکی است. پس جمع‌کردیم اسم را، در حالی که معنا اختلاف دارد. اما خبیر، پس آن کسی که مخفی نمی‌شود از او چیزی و از بین نمی‌رود از او چیزی، نه به جهت تجربه و نه به جهت اعتبار با اشیاء که تجربه او را فایده و اعتبار علم رساندن چنان‌چه این دو نبود، علم نداشت، چرا که کسی این‌گونه باشد، جاهل است و الله همواره با خبیر است به آن‌چه خلق می‌کند و خبیر از (نظر) مردم آن خبر کننده از جهل مردم است. و جمع کرده‌ایم اسم را، در حالی که معنا اختلاف دارد و اما ظاهر، پس نیست به آن جهت که او بالا رفت اشیاء را به قرار گرفتن بالای آن‌ها و نشستن بر آن‌ها و بالاتر از بالای آن‌ها، بلکه آن به جهت تسلطش و غلبه‌اش بر اشیاء است، مانند کلام فرد (که می‌گوید:) «ظهرت علی أعدائی» (یعنی: غلبه کردم بر شمنانم) و «أظهرنی الله علی خصمی» (یعنی: الله مرا بر دشمنم غلبه داد). خبر می‌دهد از پیروزی و غلبه، پس این گونه غلبه الله بر دشمنان است و وجه دیگر این‌که ظاهر است برای کسی که او را اراده کند، «لا یَخْفی عَلَیْهِ شَیْءٌ» و این‌که او تدبیر کننده است برای هر آن‌چه آفریده. پس کدام ظاهری، ظاهرتر و واضح‌تر از الله تعالی و همانا تو از دست نمی‌دهی آفرینش او را و در تو از آثار او آن قدر هست که تو را اغنا می‌کند، در حالی که ظاهر (از نظر) ما، بروز کننده به نفس خود است و معلوم به اندازه‌اش. پس جمع کرده‌ایم اسم را، در حالی که معنای را جمع نکرده‌این معنا را. و اما باطن، پس نیست به معنای فرو رفتن نیست به این‌که در آن غور می‌کند، بلکه آن از (جانب) او بر فرو رفتن او است از باب علم و حفظ و تدبیر، مانند کلام گوینده: «ابطنه»، یعنی: از آن آگاهی یافتم و دانستم سِر پنهان او را، در حالی که از جانب ما به معنی غورکننده در چیزی است. پس جمع کرده‌ایم اسم را،در حالی که معنا اختلاف دارد و اما قاهر، پس همانا آن به معنای چاره‌جویی و زحمت و حیله‌کردن و کنار زدن و نقشه کشیدن نیست، آن‌گونه که چیره می‌شوند بندگان، بعضشان بعض (دیگر) را و مقهور از آن‌ها قاهر می‌شود و قاهر، مقهور می‌گردد، بلکه آن از (جانب) الله تبارک و تعالی بر این است که جمیع آن‌چه خلق کرده است، ملبس شده‌اند به رام بودن او به جهت فاعلیتش و بی‌مقداری امتناع برای آن‌چه به آن اراده کرده است، خارج نمی‌شوند از او چشم بر هم زدنی، غیر این‌که او «یَقولُ لَهُ کُنْ فَیَکونُ»، در حالی که قاهر از (منظر) ما بر آن است که آن را ذکر کردم و توصیفش نمودم و این‌گونه است همه نام‌ها و اگر ما نام نبردیم همه آن‌ها را، پس کفایت کرده است به جهت اعتبار به آن‌چه القا کردیم به سوی تو و الله یاور ما است و یاور تو در ارشاد ما و توفیق ما.»
