حدیث 4986
(4986 و 5015) عیون أخبار الرضا علیه‌السلام (ج 1، ص 134) و التوحید (ص 320): حَدَّثَنا تَمیمُ بْنُ عَبْدِاللهِ بْنِ تَمیمٍ الْقُرَشیُّ قالَ حَدَّثَنا أبی عَنْ أحْمَدَ بْنِ عَلیٍّ الْأنْصاریِّ عَنْ أبی‌الصَّلْتِ، عَبْدِالسَّلامِ بْنِ صالِحٍ الْهَرَویِّ قالَ: «سَألَ الْمَأْمونُ أباالْحَسَنِ، عَلیَّ بْنَ موسَی الرِّضا علیه‌السلام … ثُمَّ قالَ لَهُ: «یا ابْنَ رَسولِ اللهِ! فَما مَعْنَی قَوْلِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَ: «وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لَآمَنَ مَنْ فی الْأرْضِ کُلُّهُمْ جَمیعاً أ فَأنْتَ تُکْرِهُ النّاسَ حَتَّی یَکونوا مُؤْمِنینَ وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أنْ تُؤْمِنَ إلّا بِإذْنِ اللهِ»؟» فَقالَ الرِّضا علیه‌السلام: «حَدَّثَنی أبی، موسَی بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ أبیهِ، جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أبیهِ، مُحَمَّدِ بْنِ عَلیٍّ عَنْ أبیهِ، عَلیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أبیهِ، الْحُسَیْنِ بْنِ عَلیٍّ عَنْ أبیهِ، عَلیِّ بْنِ أبی‌طالِبٍ علیهم‌السلام قالَ: «إنَّ الْمُسْلِمینَ قالوا لِرَسولِ اللهِ صلی‌الله‌علیه‌وآله: «لَوْ أکْرَهْتَ یا رَسولَ اللهِ! مَنْ قَدَرْتَ عَلَیْهِ مِنَ النّاسِ عَلَی الْإسْلامِ، لَکَثُرَ عَدَدُنا وَ قَوینا عَلَی عَدُوِّنا.» فَقالَ رَسولُ اللهِ صلی‌الله‌علیه‌وآله: «ما کُنْتُ لِألْقَی اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِبِدْعَةٍ لَمْ یُحْدِثْ إلَیَّ فیها شَیْئاً وَ «ما أنا مِنَ الْمُتَکَلِّفینَ».» فَأنْزَلَ اللهُ تَعالَی عَلَیْهِ: «یا مُحَمَّدُ! «وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لَآمَنَ مَنْ فی الْأرْضِ کُلُّهُمْ جَمیعاً» عَلَی سَبیلِ الْإلْجاءِ وَ الِاضْطِرارِ فی الدُّنْیا، کَما یُؤْمِنونَ عِنْدَ الْمُعایَنَةِ وَ رُؤْیَةِ الْبَأْسِ فی الْآخِرَةِ وَ لَوْ فَعَلْتُ ذَلِکَ بِهِمْ، لَمْ یَسْتَحِقّوا مِنّی ثَواباً وَ لا مَدْحاً، لَکِنّی أُریدُ مِنْهُمْ أنْ یُؤْمِنوا مُخْتارینَ غَیْرَ مُضْطَرّینَ، لِیَسْتَحِقّوا مِنّیَ الزُّلْفَی وَ الْکَرامَةَ وَ دَوامَ الْخُلودِ فی جَنَّةِ الْخُلْدِ. «أ فَأنْتَ تُکْرِهُ النّاسَ حَتَّی یَکونوا مُؤْمِنینَ»؟»» وَ أمّا قَوْلُهُ تَعالَی: «وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أنْ تُؤْمِنَ إلّا بِإذْنِ اللهِ». فَلَیْسَ ذَلِکَ عَلَی سَبیلِ تَحْریمِ الْإیمانِ عَلَیْها وَ لَکِنْ عَلَی مَعْنَی أنَّها ما کانَتْ لِتُؤْمِنَ إلّا بِإذْنِ اللهِ وَ إذْنُهُ، أمْرُهُ لَها بِالْإیمانِ. ما کانَتْ مُکَلَّفَةً مُتَعَبِّدَةً وَ ألْجَأهُ إیّاها إلَی الْإیمانِ عِنْدَ زَوالِ التَّکْلیفِ وَ التبعد [التَّعَبُّدِ] عَنْها.» فَقالَ الْمَأْمونُ: «فَرَّجْتَ عَنّی یا أباالْحَسَنِ! فَرَّجَ اللهُ عَنْکَ …»»
طریق این حدیث به معصوم علیه‌السلام معتبر درجه دو است.
شیخ صدوق این حدیث را از تمیم بن عبدالله بن تمیم القرشی از پدرش از احم بن علی الانصاری از ابوالصلت الهروی که عبدالله بن تمیم و احمد بن علی الانصاری از ثقات در دو و سایرین، از ثقات درجه یک هستند.
ایشان در کتاب التوحید، بخش‌هایی از حدیث را آورده‌اند.
ابوالصلت، عبدالسلام و بن صالح الهروی روایت کرد: «مأمون از ابوالحسن، علی بن موسی الرضا علیه‌السلام سؤال کرد … سپس به ایشان گفت: «ای فرزند رسول الله! پس چیست معنای کلام الله عز و جل: «وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لَآمَنَ مَنْ فی الْأرْضِ کُلُّهُمْ جَمیعاً أ فَأنْتَ تُکْرِهُ النّاسَ حَتَّی یَکونوا مُؤْمِنینَ وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أنْ تُؤْمِنَ إلّا بِإذْنِ اللهِ»؟» پس (امام) رضا علیه‌السلام فرمودند: «حدیث کرد مرا پدرم، موسی بن جعفر از پدرش، جعفر بن محمد از پدرش، محمد بن علی از پدرش، علی بن حسین، از پدرش حسین بن علی از پدرش، علی بن ابی‌طالب علیهم‌السلام که فرمود: «همانا مسلمانان به رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وآله گفتند: «ای رسول الله! اگر وادار می‌کردی کسانی که قدرت داشتی بر آن‌ها از مردم بر اسلام، قطعاً عددمان بزرگ می‌شد و قوی می‌کردی ما را بر دشمنمان.» پس رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمودند: «بر آن نبودم که ملاقات کنم الله عز و جل را به بدعتی که قرار نداده بود به سوی من در آن چیزی و «ما أنا مِنَ الْمُتَکَلِّفینَ».» پس نازل کرد الله تعالی بر او: «ای محمد! «وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لَآمَنَ مَنْ فی الْأرْضِ کُلُّهُمْ جَمیعاً» بر سبیل پناه بردن و اضطرار در دنیا، همان‌گونه که ایمان می‌آورند هنگام روبه‌رو شدن و دیدن عذاب در آخرت و اگر چنین می‌کردم، مستحق نبودند از جانب من به ثواب و ستایشی، لیکن من خواستم از آن‌ها که ایمان بیاورند دارای اختیار، نه از روی اضطرار، تا مستحق شوند از جانب من تقرب و کرامت را و دوام جاودانگی در بهشت برین. «أ فَأنْتَ تُکْرِهُ النّاسَ حَتَّی یَکونوا مُؤْمِنینَ»؟»» و اما کلام او تعالی: «وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أنْ تُؤْمِنَ إلّا بِإذْنِ اللهِ». پس نیست آن بر سبیل محروم کردن ایمان بر آن‌ها، بلکه به معنای آن است که ایمان آوردن نیست مگر به اذن الله و اذن او، امر او است برای آن‌ها به ایمان. مکلف شدن بندگی نمودن و پناه بردن به ایمان نیست مگر هنگام برداشته شدن تکلیف و بندگی از آن‌ها.» پس مأمون گفت: «(مشکلی را) از من گشودی، ای ابوالحسن! پس الله (مشکلی را) از تو بگشاید …»»